Sagnir

Ataaseq assigiiaat ilaat

Sagnir - 01.04.1989, Qupperneq 37

Sagnir - 01.04.1989, Qupperneq 37
Jón Eiríksson 1728—1787 sem er öðrum fremri að námfýsi og gáfum og hefst af andlegum styrk til hinna æðstu metorða. Hún er einnig sagan um hinn alsjáandi og alvitra valdamann sem bugast undir fargi ábyrgðar og ytri aðstæðna. Þannig er saga Jóns aðgengileg, einföld og áhrifarík. En þessi saga var skrifuð á ákveðnum tíma, gerðist á ákveðn- um tíma og við ákveðnar sögulegar aðstæður og það ljær henni sögu- lega dýpt. Hún er ekki frumstætt ævintýri um öskubusku eða kolbít eða einföld skýrsla um náttúrusögu- legan eða vistfræðilegan vöxt, há- mark og fall. Því miður hefur enginn tekið sér það sagnfræðilega viðfangsefni að greina nákvæmlega heimildirnar sem Sveinn Pálsson notaði við ritun ævisögu Jóns. Þó er ljóst að þegar Sveinn skrifar um ævi Jóns framan af styðst hann einkum við sjálfsævi- söguágrip Jóns sem nú er að öðru ieyti glatað. Stórþingsmaðurinn Olafur Ólafsson á Kóngsbergi er aðalheimildarmaður Sveins um Jón °g Lærdómslistafélagið og raunar fleiri atriði frá síðari árum Jóns. í lýsingunni á persónuleika og ævi- •okum Jóns nær læknirinn Sveinn Pálsson sér á strik, en styðst við fjölda heimilda, prentaðar og óprent- aðar. Þroska- og menntunarsagan er sögð af upplýsingarmanninum Jóni, en persónuleika- og hrörnunarsag- an af Sveini Pálssyni, næmum nátt- úruskoðara og ögn rómantískum. Heildin verður merkileg söguleg heimild, í senn einstæð og einkenn- andi fyrir sinn tíma. Jón Eiríksson virðist snemma á námsárum sínum í Kaupmanna- höfn (1748-58) hafa orðið fyrir mikl- um áhrifum frá hinni þýsku upplýs- •ngu, ekki síst heimspeki Christians Wolffs (1679-1754), eins mesta fröm- nðar upplýsingarinnar á Þýskalandi. Virðist Jón sjálfur segja frá námi s'nu í „heimsspeki, hvar í hann einkum féllst á Wolffs meiningar" í ævisögunni.2 Ber raunar ævistarf Jóns merki þessa. Félagar Jóns á Garði á námsárun- um eru nefndir þrír, Jón Árnason (1727-1777), síðar sýslumaður Snæfellinga, Hálfdan Einarsson (1732-1785), síðar skólameistari á Hólum og Magnús Ketilsson (1732- 1803), síðar sýslumaður Dalamanna.3 Þessa menn hvatti Jón til ritstarfa og gekk meira að segja sjálfur í að koma ritum þeirra út á prent síðar á ævinni. Viðhorf þeirra og hugsunar- háttur ber einnig merki upplýsingar- innar. Þannig gaf Jón Eiríksson síðar út rit félaga síns og nafna Árnasonar, „Historisk Indledning til den gamle og nye Islandske Rættergang ... Igjennemseet, foroget, og med An- mærkninger oplyst af John Erich- sen“, í Kaupmannahöfn 1762. Jón studdi einnig Hálfdan Einarsson til að gefa út hina íslensku bókmennta- sögu sína, „Sciagraphia historiæ lit- erariæ Islandicæ", í Kaupmannahöfn 1777.4 Enn fremur studdi hann út- gáfur Magnúsar Ketilssonar frá Hrappseyjarprentsmiðju, t.d. fyrsta tímaritið á íslandi, „Islandske Maaneds Tidender", í Hrappsey 1773-76, og hinar ágætu Hrapps- eyjarfororðningar í þremur bindum, „Kongelige Allernaadigste Forordn- inger“, í Hrappsey og Kaupmanna- höfn 1777-87.5 Jón sá einnig um út- gáfu á ferðabókum Eggerts Ólafs- sonar (1772) og Ólafs Olaviusar (1780), riti Páls Vídalíns um við- reisn íslands (1768) og svo má lengi telja. Jón má með sanni kalla höfuð- smið íslenskrar upplýsingar á síðari hluta 18. aldar. Hér á eftir verða tínd til nokkur atriði um Jón og ævitíma hans til að minna á hve áhugavert, og lítt kannað, rannsóknasvið er hér um að ræða. Árið 1759 varð Jón kennari í lög- um við akademíið í Sóreyju á Sjá- landi og starfaði þar við kennslu og stjórnunarstörf skólans til ársins 1771. Sveinn Pálsson getur þess í ævisögu Jóns að Bjarni Thorsteins- son amtmaður hafi komist yfir handrit að fyrirlestrum Jóns í Sór- eyju.6 Hafi það verið þrír partar fyrir- lestra, 1. um náttúrurétt, 2. um danska, norska og íslenska „laga- historíu" og 3. um persónurétt. Bjarni hafi glatað hinu fyrsta og hinu þriðja. Nú er þessu svo háttað að þeir hlutar sem Bjarni hafði glatað eru varðveittir í Landsbókasafni, en handritið sem Bjarni hafði enn und- ir höndum er hins vegar glatað. Fyrirlestrarnir eru á dönsku. Um náttúrurétt: 1. Lbs. 45, 4‘° Jus naturæ 2. Lbs. 46, 4to Naturrettens Historie Um persónurétt: 3. Lbs. 648, 4to Jus proces- suale 4. Lbs. 649, 4to Jus personar- um Danico-Norvegicum 5. Lbs. 650, 4to Jus rerum 6. Lbs. 651, 4t0 Jus ad rem & Jus criminale Sérstaklega er saga náttúruréttarins áhugaverð frá sögulegu sjónarmiði, þar koma fram hugmyndir 18. aldar- manna um þau efni. Náttúruréttar- hugmyndir Christians Wolffs höfðu mikil áhrif og eitt höfuðrita Wolffs heitir einmitt „Jus naturae methodo scientifico pertractum" og kom út í átta hlutum 1740-48. Líklegt er að fyrirlestrar Jóns dragi dám af því. Ekki er fráleitt að ætla að réttarheim- spekingar og lagasmiðir geti sótt röksemdir í þessar gömlu heimildir nú á tímum umræðna um mannrétt- indi og endurskoðun stjórnarskrár. Einhver fyrstu prentuðu sagnarit- in frá hendi Jóns Eiríkssonar komu út sem viðaukar við lýsingu Hol- bergs á dansk-norska ríkinu.7 Lýs- ing Holbergs hafði birst tvisvar á prenti fyrr á 18. öldinni og þótti hin fróðlegasta handbók. Jón sá um þriðju útgáfu árið 1762, enda var Holberg þá látinn. Jón bætti við verkið nokkrum sögulegum yfirlits- köflum einkum varðandi Noreg og ísland og eru þeir allir merkileg tímamótaverk. Þetta var í fyrsta skipti sem réttar- saga Noregs og íslands var prentuð og varð Jón Eiríksson þannig frum- kvöðull í réttarsögurannsóknum og sagnaritun bæði í Noregi og á ís- landi. Lýsing Jóns á frjálsu lýðveldi íslendinga (den fri Republik) til forna er einkar athyglisverð. Hún er gerð af embættismanni hins konung- lega danska einveldis og Iýsing stjórnskipunar lýðveldisins forna er laus við síðari hugmyndir um skipt- ingu ríkisvaldsins sem talsvert hefur gætt í sagnaritun um „þjóðveldið" íslenska. Frá um 870 til um 1264 var ísland, samkvæmt Jóni, frjálst ríki (en frie Stat), sem stjórnað var af göfugustu ættum landsins. Hið æðsta lagavald (den overste Juris- SAGNIR 35
Qupperneq 1
Qupperneq 2
Qupperneq 3
Qupperneq 4
Qupperneq 5
Qupperneq 6
Qupperneq 7
Qupperneq 8
Qupperneq 9
Qupperneq 10
Qupperneq 11
Qupperneq 12
Qupperneq 13
Qupperneq 14
Qupperneq 15
Qupperneq 16
Qupperneq 17
Qupperneq 18
Qupperneq 19
Qupperneq 20
Qupperneq 21
Qupperneq 22
Qupperneq 23
Qupperneq 24
Qupperneq 25
Qupperneq 26
Qupperneq 27
Qupperneq 28
Qupperneq 29
Qupperneq 30
Qupperneq 31
Qupperneq 32
Qupperneq 33
Qupperneq 34
Qupperneq 35
Qupperneq 36
Qupperneq 37
Qupperneq 38
Qupperneq 39
Qupperneq 40
Qupperneq 41
Qupperneq 42
Qupperneq 43
Qupperneq 44
Qupperneq 45
Qupperneq 46
Qupperneq 47
Qupperneq 48
Qupperneq 49
Qupperneq 50
Qupperneq 51
Qupperneq 52
Qupperneq 53
Qupperneq 54
Qupperneq 55
Qupperneq 56
Qupperneq 57
Qupperneq 58
Qupperneq 59
Qupperneq 60
Qupperneq 61
Qupperneq 62
Qupperneq 63
Qupperneq 64
Qupperneq 65
Qupperneq 66
Qupperneq 67
Qupperneq 68
Qupperneq 69
Qupperneq 70
Qupperneq 71
Qupperneq 72
Qupperneq 73
Qupperneq 74
Qupperneq 75
Qupperneq 76
Qupperneq 77
Qupperneq 78
Qupperneq 79
Qupperneq 80
Qupperneq 81
Qupperneq 82
Qupperneq 83
Qupperneq 84
Qupperneq 85
Qupperneq 86
Qupperneq 87
Qupperneq 88
Qupperneq 89
Qupperneq 90
Qupperneq 91
Qupperneq 92
Qupperneq 93
Qupperneq 94
Qupperneq 95
Qupperneq 96
Qupperneq 97
Qupperneq 98
Qupperneq 99
Qupperneq 100
Qupperneq 101
Qupperneq 102
Qupperneq 103
Qupperneq 104
Qupperneq 105
Qupperneq 106
Qupperneq 107
Qupperneq 108
Qupperneq 109
Qupperneq 110
Qupperneq 111
Qupperneq 112
Qupperneq 113
Qupperneq 114
Qupperneq 115
Qupperneq 116
Qupperneq 117
Qupperneq 118
Qupperneq 119
Qupperneq 120
Qupperneq 121
Qupperneq 122
Qupperneq 123
Qupperneq 124
Qupperneq 125
Qupperneq 126
Qupperneq 127
Qupperneq 128
Qupperneq 129
Qupperneq 130
Qupperneq 131
Qupperneq 132

x

Sagnir

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.