Sagnir - 01.04.1989, Side 112

Sagnir - 01.04.1989, Side 112
Halldór Bjarnason Stundum virðist nefnilega vera rugl- ingur á því hvort fólk er talið niður- setningar, vinnufólk eða fósturbörn. Hef ég ein fjögur dæmi um það. Það er auðvitað lítið þegar litið er til þess að íbúar sóknarinnar voru hátt á áttunda hundrað. En þetta skiptir meira máli en svo, því að e.t.v. hef- ur eitthvað af tökubörnunum/fóstur- börnunum í raun verið niðursetn- ingar. Ástæða þess að mér dettur þetta í hug er sú að Helga nokkur Steingrímsdóttir (12 ára) í Knud- senshúsi er sögð verða tökubarn,13 en í sóknarmanntalsbókinni er hún sögð niðursetningur.14 Þetta skiptir töluverðu máli því fósturbörnin/ tökubörnin skiptu tugum í Reykja- vík. Gísli Ágúst Gunnlaugsson at- hugaði lítillega fjölda niðursetninga í Reykjavík árið 1816 í bók sinni Ómagar og utangarðsfólk.15 Þessi ruglingur á stöðuheitum gæti hugsan- lega haft áhrif á talningu hans. Eitt og annað smálegt má netna sem ekki hefur verið lögð alúð við. Gerðum manntalsins ber stundum ekki saman um fjölda heimila, þ.e. hvort heimilin eru eitt eða fleiri. Á þetta hefði útgefandi manntalsins átt að benda því þetta skiptir máli þegar verið er að rannsaka fjölda heimila og fjölskyldustærð. Býlið Helgakot er líka ranglega nefnt Helgukot í manntalsútgáfunni og hefði mátt koma í veg fyrir það með samanburði frumritanna.16 Tilvísanir 1 Manntal á íslandi árið 1703, Rv. 1924^17. - Manntal á íslandi 1801, Rv. 1978-80, 3 bindi. - Manntal á ís- landi 1845, Rv. 1982-85, 3 bindi. 2 Hér hefur verið stuðst við eftirmála Bjarna Vilhjálmssonar að manntals- útgáfunni, sjá Manntal á íslandi 1816, Ak. og Rv. 1947-74, 1071-6. 3 Þjskjs., Prestþjónustubækur og sókn- armanntöl, VII Kjalarnesprófast- dæmi, 5 Reykjavík, Prestþjónstubók 1816-31. 4 Þjskjs., Prþjb. og smt., VII. 5, Sóknar- manntöl Reykjavíkur 1805-24. 5 Einna verstir eru e.t.v. þessir mis- lestrar: kennari fyrir þénari, 430; Jó- hannesson fyrir Jóhannsson, 428 og 438. Að lokum skal minnst á fæðingar- staðina. Samkvæmt formála að manntalsútgáfunni var ætlunin að allar viðbætur umsjónarmanns yrðu auðkenndar með skáletri.17 Það er hins vegar mjög á reiki og er aldrei hægt að treysta því að farið sé eftir þeirri reglu. Stundum er skáletrað þar sem það á ekki að vera og svo öfugt. Þetta hefur þær afleiðingar að maður veit ekkert hvað stóð í frum- ritinu og hvað útgefandi hefur sjálf- ur fundið. Heimilda fyrir fæðingar- stöðunum er hvergi getið en auðséð er að útgefandi hefur þó fengið ýms- ar upplýsingar úr þeirri gerð mann- talsins sem hann notaði ekki. Hver er þá niðurstaðan af þessu öllu saman? Greinilegt er að um- sjónarmaður manntalsins hefur að nær öllu leyti farið eftir því frumriti eða þeirri gerð sem hann notaði. En er þá ekki allt í lagi? Jú, þá er allt í lagi ef menn gera sér enga rellu út af því hvort þetta frumrit var sæmilega rétt eða ekki. Og þar sem það hlýtur að vera aðalatriðið verður að líta nánar á þá hlið málsins. Sóknarmanntalið 1816 í sóknar- manntalsbókinni veitti einstakt tækifæri til að ganga úr skugga um áreiðanleika gerðarinnar í prest- þjónustubókinni, en það gerði um- sjónarmaðurinn ekki. Hefði hann átt að gera það? Því verður að svara ját- andi því við viljum umfram allt hafa rétt og áreiðanlegt manhtal, jafnvel 6 Hallfríður í Grjóta var húskona/tómt- húskona (bls. 425) og Kristen Jensen í Súnchenbergshúsi var þénari (bls. 428). 7 Manntal á íslandi 1816, 425. 8 Klemens Jónsson: Saga Reykjavíkur 1, Rv. 1929, 190. 9 Þjskjs., Prþjb. og smt., VII. 5, Sóknar- manntöl Reykjavíkur 1805-24, 298. 10 Þjskjs., Prþjb. og smt., VII. 5, Sóknar- manntöl Reykjavíkur 1805-24, 303. 11 Þjskjs., Prþjb. og smt., VII. 5, Sóknar- manntöl Reykjavíkur 1805-24, 291. 12 Þjskjs., Prþjb. og smt., VII. 5, Sóknar- manntöl Reykjavíkur 1805-24, 300. 13 Manntal á íslandi 1816, 429. Mér sýnist að í frumritinu standi „f.b.“, þ.e. fósturbarn, en ekki tökubarn. Sjá þó það kosti svolítið meiri vinnu. Mér dettur ekki í hug að væna sagn- fræðinga eða ættfræðiáhugafólk um að vera alveg sama um það hvort manntölin séu rétt eða röng, svo ég gef mér að flestir hljóti að svara þessu játandi. Þrátt fyrir það veit ég að ómögu- legt var að gera manntalið 1816 í heild villulaust, það var ófram- kvæmanlegt við þáverandi aðstæð- ur. En mér finnst að sjálfsagt hefði verið að nota tækifærið þegar til voru tvær gerðir sóknarmanntala úr sömu sókninni og sama ári til að fækka villunum eitthvað. Af Reykjavíkursókn að dæma er útgáfa fjögurra fyrstu hefta mann- talsins ekki nógu góð. Er þar bæði við umsjónarmann að sakast og forsvarsmenn Ættfræðifélagsins. Um- sjónarmanninn skorti kunnáttu og nákvæmni til verksins enda var hann ómenntaður á þessu sviði. Formað- ur Ættfræðifélagsins „hafði aðal- umsjón með útgáfu fjögurra fyrstu heftanna" að sögn Bjarna Vilhjálms- sonar í eftirmála manntalsútgáfunn- ar18 og svo mikið er víst að ekki skorti hann menntunina. Formaður og/eða umsjónarmaður hefðu átt að gera grein fyrir vinnubrögðum sínum við útgáfuna og birta, eins og þykir til heyra um slík verk. Sýnist mér því að stjórn félagsins eða formaður hafi ekki síður borið ábyrgð á útgáf- unni en umsjónarmaður hennar. Þjskjs., Prþjb. og smt., VII. 5, Prest- þjónustubók Reykjavíkur 1816-31, 10 (nr. 326). 14 Þjskjs., Prþjb. og smt., VII. 5, Sóknar- manntöl Reykjavíkur 1805-24, 306. Reyndar er fyrst skrifað „vk“, vinnu- kona, en strikað yfir það og „ns“ skrifað, niðursetningur. 15 Gísli Ágúst Gunnlaugsson: Ómagar og utangarðsfólk. Fátœkramál Reykjavíkur 1786-1907 (Safn til sögu Reykjavíkur), Rv. 1982, 34. 16 Manntal á íslandi 1816, 426. - Þjskjs., Prþjb. og smt., VII. 5, Sóknar- manntöl Reykjavíkur 1805-24, 301. 17 Manntal á íslandi 1816, III. 18 Manntal á íslandi 1816, 1071. 110 SAGNIR
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132

x

Sagnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.