Sveitarstjórnarmál - 01.12.2001, Blaðsíða 61

Öryggismál
475
endurútgefið 1992, er yfirlit um ofanflóð sem
fallið hafa hér á landi. Ritið er byggt á annálum og
öðrum heimildum urn snjóflóð síðan á tólftu öld.
Þar koma einkum fram upplýsingar um snjóflóð
sem ollu tjóni á mannvirkjum í byggð eða slysum
og manntjóni.
Fyrsta snjóflóðið sem vitað er til að valdið hafi
manntjóni féll árið 1118 í Dölum og fórust þar
fimm menn. Samtals hafa um 680 farist í snjó-
flóðum og skriðufóllum á íslandi síðan þá sam-
kvæmt heimildum. Gera má ráð fyrir að nokkur
hundruð dauðsföll hafi ekki verið skráð. Á um 250
ára tímabil fyrir 1600 eru ekki til annálar. Gera má
ráð fyrir að nokkurra hundraða fórnarlamba snjó-
flóða sé ekki getið í heimildum, einkum á þvi
tímabili.
Fyrir miðja nítjándu öld bjó meirihluti íslendinga
í dreifbýli. Stór hluti snjóflóðaslysa varð á sveita-
bæjum og þegar fólk lenti í flóðum nærri bæjum
eða á ferð milli bæja. Undir lok nítjándu aldar tók
fjöldi þéttbýlisstaða að myndast á VestQörðum,
Norðurlandi og Austfjörðum þar sem aðstæður til
sjósóknar voru góðar (1. mynd). Á hluta staðanna
reyndist vera snjóflóðahætta. Nokkur hörmuleg
snjóflóðaslys urðu á tímabilinu 1880-1920 en á
því tímabili var veðrátta tiltölulega óhagstæð.
Fiskiþorpin á Vestljörðum, Norðurlandi og Aust-
fjörðum stækkuðu mikið á tímabilinu 1930 til
1980. Við það fjölgaði mjög húsum á snjóflóða-
hættusvæðum. Á flestum þessara svæða eru ekki
til heimildir um snjóflóð eða skriðuföll. Það er ein-
ungis nýlega sem farið var að skrá snjóflóð sem
ekki ollu slysum eða tjóni á mannvirkjum. Um
miðja tuttugustu öldina (um 1925-1965) var veð-
. Bolungarvik
1. mynd. Helstu þorp og bæir á íslandi sem búa við hættu á
snjóflóðum og skriðuföllum.
urfar tiltölulega milt. Þess vegna féllu sennilega
færri snjóflóð á þessum árum og færri slys eru
skráð en um aldamótin 1900. Vegna versnandi veð-
urfars eftir 1965 hefur tíðni snjóflóða aukist.
Nokkur mannskæð snjóflóð hafa fallið síðustu ára-
tugi. Þau hafa fallið á tiltölulega nýbyggð svæði í
bæjum á Vestfjörðum og Austijörðum.
Á 2. mynd eru sýndir staðir þar sem vitað er að
snjóflóð hafa valdið tjóni eða slysum frá landnámi
(byggt á mynd í grein eftir Helga Björnsson frá
1980). Þó að stærstur hluti óhappanna hafi orðið á
Vestfjörðum, Mið-Norðurlandi og Austurlandi eins
og nefnt var að framan tengjast snjóflóðavandamál
flestum byggðum svæðum á Islandi. Þó er staðan
verst á Vestfjörðum, Norðurlandi og Austfjörðum.
Þetta sést glögglega á 3. mynd þar sem sýndar eru
sömu upplýsingar og á 2. mynd en án korts af
landinu í bakgrunni. Athyglisvert er að sjá að auð-
velt er að greina megindrætti í útlínum landsins
eftir staðsetningu skráðra snjóflóðaóhappa einni!
Landfræðilegar aðstæður
Flest svæði þar sem snjóflóð ógna íbúum eru
nærri ströndinni á Vestfjörðum, Norðurlandi og
Austfjörðum (1. mynd). Yfir hættusvæðunum
gnæfa fjöll sem yfirleitt ná upp í 400 til 700 m
h.y.s. Fjöll á Vestfjörðum eru oft flöt að ofan og
mynda stórar hásléttur. Háslétturnar eru aðsóps-
svæði skafrennings sem getur flutt mikinn snjó inn
á upptakasvæði snjóflóða við óhagstæðar aðstæður.
2. mynd. Staðir þar sem orðið hafa slys eða tjón af völdum snjó-
flóða síðan land byggðist á níundu öld (byggt á mynd í grein
eftir Helga Björnsson frá 1980). Samtals 225 staðir eru sýndir.
Gera má ráð fyrir að marga staði vanti á myndina vegna þess að
göt eru í heimildum og einnig vegna þess að lýsingar á mörgum
slysa fyrr á öldum eru ekki nægilega nákvæmar til þess að
teikna megi þau á kort.