Læknablaðið - 15.01.2005, Síða 69

1975-1 984 / BERKLAVEIKI
Um berklaveiki á
Læknablaðið 1976; 62:3-50
Islandi
Sigurður
Sigurðsson
1903-1986
Sögulegt yfirlit
Allt virðist benda í þá átt að berklaveikin hafi borist
til landsins á landnámsöld. Þannig telur Jón Steffen-
sen að ótvíræð einkenni um berklaveiki (spond. tub.
lumbal.) hafi fundist í einni beinagrind er grafin var
upp úr grafreit að Skeljastöðum í Þjórsárdal árið 1939
(54). Ennfremur telur sami höfundur mjög sennilegt
að einkenni berklaveiki (tub. sacroiliacae) hafi fund-
ist í annarri beinagrind úr sama grafreit, þó eigi telji
hann þetta fullsannað. Hér var alls um 55 heillegar
beinagrindur að ræða og auk þess einstök bein sem
gætu verið úr 11 beinagrindum fullorðinna í við-
bót. Er nú talin svo til full vissa fyrir því að byggð
sú, er grafreitur þessi tilheyrði, hafi lagst í eyði árið
1104 (79, 52, 117) þó S. Þórarinsson hafi í fyrstu tal-
ið líklegt að eyðing dalsins hafi orðið um aldamótin
1300 (115, 116). Sé þetta rétt og jafnframt tekið tillit
til þess að hér var eigi unt stóran grafreit að ræða og
Grein þessi var rituð að mesu leyti meðan ég hafði enn á hendi
embætti berklayfirlæknis, en því starfi gegndi ég til ársloka 1973.
Nær hún því aðeins fram til loka sjöunda áratugsins. S. S.
ennfremur hlutfallsins milli beinaberkla og lungna-
berkla mætti álykta að tíðni sjúkdómsins hafi eigi
verið lítil í þessari sveit á þeim stutta tíma sem graf-
reiturinn hefur verið í notkun. Á hinn bóginn verður
ekkert nteð vissu fullyrt um tíðni sjúkdóntsins í land-
inu öllu á þessum tíma né um næstu aldir. Það bíður
frekari rannsókna. Ekkert verður hér fullyrt um hvort
beinagrind sú er grafin var upp úr grafreit íslensku
nýlendunnar að Herjólfsnesi í Grænlandi hafi haft
einkenni berklaveiki eða ekki þar sem hún var svo
illa farin (53).
Af ýmsum sögulegum heimildum, einkum 17. og
18. aldar, má þó telja nær víst að sjúkdómurinn hafi
komið fyrir í landinu öðru hvoru eða jafnvel stöðugl
(94, 120, 118). Þannig er það nálega víst að berkla-
veiki hefur verið í Skálholti, aðalmenntastofnuninni
sunnanlands, í tíð Brynjólfs biskups Sveinssonar
(1639-1674). Dóttir hans 22 ára deyr 1663, einu ári
eftir barnsburð, sonur hans 24 ára 1666, að vísu við
nám í Englandi, og var banamein hans talið tæring
(consumption) (48), þá dó dóttursonur biskups 11 ára
1915-24 1925-34 1935-44 1945-54 1955-64 1965-74
1975-84
1985-94 1995-
Grein sú sem valin
er til að einkenna
áratuginn 1975-
1984 er grein Sig-
urðar Sigurðssonar,
berklayfirlæknis
og landlæknis,
um berklaveikina
á íslandi. Margar
aðrar greinar er
lýstu rannsóknum
frá þessum tíma
voru þessa fyllilega
verðugar og má
nefna greinaflokka
um gláku á íslandi
og fæðingar á Islandi, auk ýmissa annarra,
sem bættu við þekkingu okkar á þessum tíma.
Grein Sigurðar um þerklaveikina er hins vegar
sú eina sem ef til vill má flokka undir magnum
opus. Hún rekur sögu hvíta dauðans á íslandi,
lýsir einbeitni og þrautseigju þeirra sem börðust
gegn honum, gengu nokkra þrautagöngu en
höfðu að lokum sigur.
Berklar hafa fylgt manninum frá örófi alda
og hafa fundist í beinagrindum frá tímum faraóa
í Egyptalandi og indjána í Ameríku löngu fyrir
daga Kólumbusar. Berklaveikin varð þó ekki
verulegur heilsufarsvandi i Evrópu fyrr en iðn-
byltingin hófst og fólk fluttist úr sveitum í bæi.
Á 17. og 18. öld ollu berklar um fjórðungi allra
dauðsfalla í Evrópu. Hér á landi hafa fundist
berklar í beinagrindum frá landnámsöld en ekki
bar meira á þeim fram á síðari hluta 19. aldar
að Schierbeck landlæknir taldi berkla ekki til
á íslandi þar til hann fann berklasýkil í hráka i
janúar 1890. Á þessum tima var sýkingin þó
farin að skjóta djúpum rótum á landinu og fór
það saman við flutning íslendinga úr sveitum
og í kauptún og kaupstaði við sjávarsiðuna þar
sem húsakostur var yfirleitt þröngur og kjörin
kröpp. Sigurður rekur ýmsa þætti þessarar
stórmerkilegu sögu. Hann kemst að því að tíðni
sjúkdómsins í kauptúnum var alla jafna meiri
en í kaupstöðum, vitnar til rannsókna er leiddu
í Ijós gríðarlega útbreiðslu sjúkdómsins, og
ber þar e.t.v. hæst rannsóknir Árna Árnasonar,
héraðslæknis i Dalahéraði 1922 og Berufjarð-
arhéraði 1930. Hann sýndi fram á gríðarlegan
mun á tíðni berkla og nefndi m.a. að tæplega
30% barna í Saurbæjarhreppi í Dölum voru
smituð vorið 1922. Berkladauðinn jókst hröðum
skrefum og náði hámarki á árunum á milli
1920-1930 er 20% dauðsfalla á íslandi voru af
völdum berkla. Sigurður lýsir einnig ungbarna-
dauðanum af völdum berkla en á árunum
1926-1930 dóu 400 börn á ári á hverja 100 þús.
íbúa landsins.
Þrátt fyrir þessar athyglisverðu og í reynd
ótrúlegu faraldsfræðilegu upplýsingar sem eru
okkur svo framandi nú, lýtur meginþungi vinnu
Sigurðar að baráttu gegn berklunum, sem hann
leiddi þau ár sem hún var viðamest. Hann lýsir
ferðum með röntgentæki um landið, þau voru
ferjuð á bátum yfir Jökulsá á Breiðamerkur-
sandi, borin á hestum yfir Skeiðarárjökul til
að krækja fyrir upptök Skeiðarár, flutt með
strandferðaskipum og á bílum þar sem fært
var. Ótrúlegur árangur náðist við berklaleit, t.d.
voru um 40% þjóðarinnar skoðuð árið 1945
og nokkrum árum siðar voru nærfellt 100%
Akureyringa og Vestmannaeyinga skoðuð. Slíkt
þætti mikilfengleg þekjun forvarnaaðgerða nú
á dögum. Athyglisverð er ákvörðun Sigurðar
um að hætta berklabólusetningum árið 1949
nema til valinna hópa. Á þeim tíma hafði
berklatilfellum fækkað mjög og ályktaði hann
að berklarannsóknir á íslandi og aðrir þættir
berklavarna hefðu borið þennan árangur.
Sigurður taldi réttilega að mikilvægi húðprófa
til greininga vægi mun þyngra en bólusetning,
en þau eru gagnslítil hjá bólusettum eins og
kunnugt er. Þótt Sigurður láti lítið yfir þessari
ákvörðun er Ijóst að hún hefur ekki verið auðveld
Sigurður
Guðmundsson
1948
Læknabladið 2005/91 69