Læknablaðið - 15.01.2005, Qupperneq 71

1975-1984 / BERKLAVEIKI
Árið 1897 komu út fyrstu heilbrigðisskýrslur sem
gefnar voru út í landinu og ná þær til ársins 1896.
Hafa slíkar skýrslur stöðugt komið út síðan, þó að oft
hafi orðið nokkur bið á útkomu þeirra. Þótt þær hafi
verið ófullkomnar, einkum á fyrstu árunum, gefa þær
samt langtum betri hugmynd um heilbrigðisástand
þjóðarinnar en áður hafði fengist. Markar útgáfan
að því leyti tímamót í sjúkdómasögu þjóðarinnar. Þar
sem þó fá eða engin fyrirmæli voru til um það hvaða
sjúklinga héraðslæknar skyldu skrá í skýrslunum eða
hvernig er auðsætt að mikillar ónákvæmni hlýtur að
gæta um skrásetninguna yfirleitt (t. d. um skráningu
sjúklinga sem fóru milli héraða og endurskráningu
sjúklinganna). Þó má telja fullvíst að sjúklingar með
farsóttir og aðra smitandi sjúkdóma hafi yfirleitt verið
skráðir með þeirri nákvæmni sem unnt var að afla.
Sjúkrahús voru einnig fá og aðstaða öll til að aðgreina
sjúkdóma mjög örðug.
Er hér var komið hafði læknum í landinu fjölgað
mjög og héraðslæknar voru um aldamótin (1899)
komnir upp í 42 (129) og flest héruð fengust setin.
Skýrslur þeirra urðu þá jafnframt nákvæmari síðasta
tug nítjándu aldarinnar en áður þar sem fleiri sjúk-
lingar fengu nú betri og meiri rannsókn. Telja má víst
að mynd sú sem læknar gefa af heilsufari landsmanna
í skýrslum sínum um aldamótin síðustu sé að þessu
leyti sem næst hinu sanna.
Á fimm ára tímabilinu 1896-1900 voru á öllu land-
inu skráðir frá 167-266 berklasjúklingar árlega en á
fyrsta tug tuttugustu aldarinnar, 1901-10, voru skráðir
frá 204-459 berklasjúklingar ár hvert. Ekki fengust
skráningarskýrslur úr öllum héruðum (26,27).
Vegna hinnar hraðvaxandi aukningar berklaveik-
innar var héraðslæknirinn í Reykjavík, Guðmundur
Björnsson, fenginn árið 1898 til þess að þýða ritgerð
úr dönsku sem bar nafnið „Um berklasótt" (9). Var
hún gefin út af landssjóði og útbýtt meðal almennings
til að vekja athygli hans á sjúkdómnum. Fáum árum
síðar (árið 1902) fól Alþingi landsstjórninni að láta
semja og gefa út „alþýðurit um berklaveiki og varnir
gegn henni". Var sami læknir fenginn til þess. Þýddi
hann kver um þetta efni sem kom út í tveimur útgáf-
um árin 1903 og 1904 (62).
Um gang berklaveikinnar á íslandi fram til ársins
1911 er dánarvottorð voru lögleidd (132) virðist mega
álykta eftirfarandi:
Það má telja fullvíst að berklaveiki hafi verið hér á
landi þegar á landnámsöld. Um útbreiðslu veikinnar
þá og fram á miðja 17. öld er þó ekkert vitað með
vissu. Úr því verður vart einstakra sjúkdómstilfella og
dánarlýsinga sem benda í þá átt að sjúkdómurinn hafi
stöðugt verið til meðal þjóðarinnar og víst má telja
að svo hafi verið eftir 1760. Fram yfir miðja 19. öld
virðist hann hafa náð mjög lítilli útbreiðslu og gengið
hægt yfir, enda þótt gera verði ráð fyrir að hann hafi
verið mun útbreiddari en í skýrslum segir og lækn-
ar greina frá. Á síðustu tveimur tugum 19. aldarinns
virðist veikin grípa um sig og aukast jafnt og þétt út
þetta tímabil.
Fyrsta löggjöf sem einvörðungu varðar berklaveiki
var sett árið 1903 (130) og tók gildi í byrjun næsta árs.
Merkilegasta ákvæði laganna var án efa að læknum
bæri skylda til að skrá alla berklasjúklinga er leituðu
þeirra svo að ákveða mætti fjölda berklasjúklinga og
þar með útbreiðslu sjúkdómsins í landinu. Næstu ár
sýndu, eins og þegar hefur verið getið, sífellda aukn-
ingu skráðra sjúklinga og einnig dauðsfalla af völdum
berklaveiki. Vegna þessara ískyggilegu aukningar var
árið 1906 stofnað félag sem bar nafnið Heilsuhælis-
félagið. Aðalhvatamaður félagsstofnunarinnar var
Guðmundur Björnsson, þá nýskipaður landlæknir, og
nokkrir félagar hans úr Oddfellowstúkunni Ingólfi í
Reykjavík (27, 95). Tilgangur félagsins var að koma
hið fyrsta á fót nýtísku heilsuhæli fyrir berklaveika.
Félagið, sem að öllu leyti líktist sams konar félög-
um sem stofnuð höfðu verið í sama tilgangi með-
al nágrannaþjóðanna, náði þegar fullum stuðningi
þjóðarinnar allrar. Samskot voru hafin um land allt
og fé safnað til hælisbyggingar. Þannig var Vífilsstaða-
heilsuhæli komið upp en þar voru í fyrstu rúm fyrir
80 sjúklinga og tók það til starfa í septembermán-
uði 1910 (96). Stofnun þessi varð stærsta berklahæli
landsins og veitti á árunum 1940-50 meir en 200 sjúk-
lingum sjúkrarúm og meðferð, enda þá miklu meira
en fullsetið (73).
Til þess að geta sem nákvæmast metið rétt tíðni,
útbreiðslu og gang sjúkdómsins í ákveðnum héruðum
landsins eða því öllu eru eftirfarandi gögn talin vera
nauðsynleg: (101)
1. Nákvæm skráning allra þekktra sjúklinga með
virka berklaveiki. Þetta er mikill en þó engan
veginn öruggur mælikvarði á tíðni og útbreiðslu
sjúkdómsins.
2. Dánarvottorð gefa til kynna fjölda dauðsfalla
úr ákveðnum sjúkdómum. Fjöldi dauðsfallanna
gefur eigi aðeins upplýsingar um útbreiðslu
sjúkdómsins heldur er hann ásamt sjúklinga-
fjöldanum einnig mælikvarði á hver gangur
sjúkdómsins er, góðkynja eða illkynja, og um
árangur meðferðar hans.
3. Mjög mikilsvert er að líkskurður fari fram á sem
flestum látnum. Rannsóknir við líkskurð gefa
öruggasta vitneskju um berklasmitun, berkla-
sýkingu og berkladauða og eru því nauðsyn-
legar til þess að sem gleggst mynd fáist um út-
breiðslu og gang sjúkdómsins.
4. Víðtæk berklapróf segja til um berklasmitunar-
tíðni á ákveðnu svæði og í ákveðnum aldurs-
flokkum. Til þess að rannsókn þessi gefl sem
nákvæmasta og örugga vitneskju verður hún
að fara fram með æfðu starfsfólki, völdu efni
(tuberkulini) og samkvæmt ákveðnum reglum
Læknablaðið 2005/91 71