Læknablaðið - 15.01.2005, Blaðsíða 78

1 975-1 984 / BERKLAVEIKI
sögunnar er varða gang berklaveikinnar mjög. Sér-
hæfð lyfjameðferð gegn veikinni hefur göngu sína.
Árið 1947 var byrjað að nota hið nýja fúkalyf S. A.
Waksmans: Streptomycin, en aðeins fáir sjúklingar
nutu þess í fyrstu því að bæði var það illfáanlegt og
nokkrir fylgikvillar komu fljótt í ljós. Árið 1949 var
notkun þess þó orðin algeng hér á landi og á því ári
og þó einkum árið eftir, 1950, hefst notkun para-
amino-salicylsýru (PAS) og þá oftast í sambandi við
streptomycingjöf. Hin sérhæfða lyfjameðferð gegn
berklaveiki er þá hafin fyrir alvöru. Og í marsmánuði
1952 (40, 41) er hið þriðja þessara lyfja og vafalaust
hið mikilvirkasta, isoniazid (metylester af isonicotin-
sýru), tekið í notkun hér en það var jafnsnemma og
jafnvel fyrr en notkun þess hófst í nágrannalöndun-
um. Árangurinn af notkun þessara lyfja lét ekki á sér
standa. Árið 1953 fækkar berkladauðsföllum um 1/3
og enn meira á næsta ári og voru þau þá tæpur helm-
ingur af því sem þau voru árið 1952. Hefur þeim síðan
fækkað svo að vart er hægt að telja berkladauðann
lengur mælikvarða á tíðni berklaveikinnar á sama
hátt og áður var.
Gangur sjúkdómsins í landinu 1911-1970
Hér að framan hefur þess verið getið að mikilsverð-
ustu gögnin til þess að meta tíðni og gang sjúkdómsins
í ákveðnum landshluta eða landinu öllu séu skráning
hinna sjúku, fjöldi dauðsfalla af völdum sjúkdómsins,
krufning á líkum og nákvæm og víðtæk berklapróf.
Skal nú vitneskjan um gang sjúkdómsins rakin hér
nánar á þessu tímabili samkvæmt fáanlegum fyrr-
greindum gögnum.
1. Skráning berklasjúkra
Á þessu tímabili var skráning framkvæmd samkvæmt
lögunum frá 1903, breyttum árið 1921 og aftur 1939.
Til að byrja með voru sjúklingarnir skráðir á mánað-
arskrár og í berklabækur. Á mánaðarskrárnar voru
þeir færðir samkvæmt kyni, aldri og tegund sjúk-
dómsins. Þar sem hverjum lækni bar að telja þá sjúk-
linga sem til hans leituðu fór eigi hjá því að margir
sjúklinganna hafi verið tví- eða margtaldir. í berkla-
bækurnar voru sjúklingarnir hins vegar skráðir með
nöfnum, aldri og heimilisfangi. í útdrætti úr þeim er
héraðslæknar sendu landlækni um hver áramót er
greint á milli skráðra sjúklinga í ársbyrjun, skráðra í
fyrsta sinn á árinu, endurskráðra, innan- og utanhér-
aðssjúklinga og sagt frá afdrifum sjúklinganna. Voru
berklabækurnar og útdrættirnir úr þeim því tilraun
til að gera glögga grein fyrir hinni raunverulegu tölu
berklasjúklinga í hverju héraði og landinu öllu. Að-
algalli skráningarinnar var sá að fjöldi héraðslækna
sendi árlega engar skýrslur og varð skrásetningin því
ónákvæm. Voru svo mikil brögð að þessari vanheimtu
á tímabilinu 1911-32 að eigi konru til skila nema 70-
80% af skráningarskýrslum héraðanna (tafla 2, bls. 8
í heimild (101)) og munaði þar mest um Reykjavík
sem vantaði til ársins 1933. Frá og með árinu 1933 fást
berklaskráningarskýrslur úr öllum héruðum landsins.
Þá köstuðu læknar oft mjög höndum til skráningar-
innar og er algengt að skýrslum ber eigi saman í árs-
byrjun og árslok undangengins árs. Engar ákveðnar
reglur voru um hverja skyldi skrá og hve lengi skyldi
halda sjúklingum skráðum. Verður að gera ráð fyrir
að yfirleitt hafi fleiri verið skráðir en þeir sem taldir
voru með virka berklaveiki. Læknar höfðu ætíð til-
hneigingu til að halda sjúkiingum skráðum meðan
eftirlit var með þeim haft þó að sjúkdómurinn væri
fyrir löngu orðinn óvirkur. Tíð skipti lækna í héruð-
um höfðu svipuð áhrif vegna takmarkana á kynnum
þeirra við héraðsbúa. Þá var greining samkvæmt teg-
undurn sjúkdómsins ónákvæm (86). Þannig munu
margir læknar hafa talið frumsmitun (primær smitun,
adenitis hil. tub.) barna og unglinga er á þeim tíma
var mjög algeng til eitlaberklabólgu (adenitis tub.)
og þetta byrjunarstig lungnaberklanna því ranglega í
sumum skýrslum talið til útvortis berklaveiki.
í sambandi við breytingu berklavarnalaganna árið
1939 eru fyrst teknar upp ákveðnar reglur um skrá-
setningu berklasjúklinga í landinu. Skrá skyldi alla
virka berklasjúklinga. Voru öllum héraðslæknum
gefnar leiðbeiningar um skrásetninguna og komu þær
fyrst til framkvæmda árið 1939 (29). Hafa þessar regl-
ur í aðalatriðum haldist óbreyttar þó að hin sérhæfða
lyfjameðferð síðari ára hafi að sjálfsögðu haft á þær
nokkur áhrif.
Þá voru jafnframt sett skýr ákvæði um það hvernig
greina skyldi milli lungnaberkla og annarra tegunda
berklaveiki.
Virðast þessar reglur þegar í stað hafa haft áhrif
á skrásetningu læknanna. Þannig eru skráðir í árslok
1939 um 27% færri berklasjúklingar er í árslok 1938
og ennfremur er fjöldi nýskráðra berklasjúklinga
með aðra berkla en lungnaberkla á sama ári kominn
niður fyrir 25% nýskráðra sjúklinga en var á árun-
um 1933-36 um helmingur hinna nýskráðu eða meir.
Svarar þessi fjöldi sjúklinga (1/5-1/4 heildarfjöldans)
með aðra berkla en lungnaberkla svo til fullkomlega
til þess hlutfalls sem algengast var í öðrum löndum
um þessar mundir.
Má greinilega sjá þessa miklu breytingu sem verð-
ur á skráningu berklaveikra árið 1939 og 1940 í töflu
1 sem sýnir berklaskráninguna í landinu á árabilinu
1911-1940.
Svo sem komið hefur fram hér að framan er ljóst
að skráningu berklaveikra á þessu tímabili hefur á
ýmsan hátt verið mjög ábótavant. Eru einkum tvö at-
riði sem valda þessu: skortur á nákvæmum fyrirmæl-
um frá heilbrigðisyfirvöldum um hvernig skrá skyldi
og óvandaður frágangur lækna á skráningarskýrslum
sínunr til landlæknis.
78 Læknablaðið 2005/91