Læknablaðið - 15.11.2005, Blaðsíða 7

RITSTJÓRNARGREINAR
Kynferðisofbeldi
Bætt menntun - betri viðbrögð
Ný bók Gerðar Kristnýjar og Thelmu Ásdísardótt-
ur Myndin af pabba - Saga Thelmu hefur vakið
mikla umræðu undanfarið. Þar er með yfirveg-
uðum og hreinskilnum hætti skráð frásögn af
grimmilegu kynferðisofbeldi sem fimm barnungar
systur voru beittar af föður sínum og öðrum barna-
níðingum á sjöunda og áttunda áratug síðustu
aldar. Bókin lýsir jafnframt á nærfærinn hátt því
margslungna og flókna tilfinningalífi sem tengir
barn við ofbeldishneigðan föður og einnig því
hvernig meðvirk fjölskylda sem þannig er stödd
keppist stöðugt við að leyna raunverulegu ástandi
á heimilinu. Hneyksiun og vantrú hefur einkennt
viðbrögð fólks en einnig undrun yfir því að þessum
litlu stúlkum skyldi ekki vera komið til hjálpar,
að samfélagið hafi brugðist þeim. Kynferðisbrot
hafa löngum verið dulin afbrot sem hafa verið
hjúpuð þögn. Á síðustu tveimur áratugum hefur
þó almenn umræða aukist í kjölfar rannsókna og
vaxandi þekkingar á alvarlegum heilsufarslegum
afleiðingum kynferðislegs ofbeldis. En hversu
algengt er slíkt ofbeldi hér á landi og á hverjum
bitnar það? Erlendar kannanir gefa misjafnar vís-
bendingar en flestar sýna meira ofbeldi en búist
er við. Fáar kannanir hafa verið gerðar hér á landi
en finnast þó og tölur þaðan og frá stofnunum og
samtökum sem sinna kynbundnu ofbeldi gefa vís-
bendingar.
Hrefna Olafsdóttir félagsráðgjafi hefur unnið
að könnun á líðni kynferðislegrar misnotkun-
ar frá árinu 1999. Hún sendi spurningalista til
slembiúrtaks fólks 1500 einstaklinga 18-60 ára og
svaraði helmingur. Alls höfðu 17% svarenda ver-
ið misnotuð fyrir 18 ára aldur, 80% voru konur
og 20% karlar. Þetta voru 23% allra kvenna sem
svöruðu og 8% karla sem svarar til að fimmta
hver stúlka sé misnotuð fyrir 18 ára aldur og tíundi
hver drengur. Þessi tíðni er mun hærri en á hinum
Norðurlöndunum. Almennt er talið að kynferðis-
ofbeldi og misnotkun sé vanskráð og kom fram að
60% þolenda sögðu ekki frá misnotkuninni þegar
hún átti sér stað en 88% höfðu sagt frá henni þegar
könnunin var gerð. Misnotkunin var gróf eða
mjög gróf í 67% tilfella sem þýddi kynferðislega
snertingu og þátttöku í kynmökum. Fjórðungur
þolenda var sex ára eða yngri þegar misnotkun
hófst og þriðjungur var 7-10 ára. Meirihluti var því
undir tíu ára aldri og misnotkun stúlkna hófst fyrr.
I 54% tilvika voru börn misnotuð oftar en einu
sinni og lengur en eitt ár í rúmum helmingi tilvika
og flestir gerendur voru karlar er tengdust fjöl-
skyldu barnsins. Aðeins var kært í fjórum tilvikum
af 122 en enginn gerenda var dæmdur fyrir brot sín
né fengu þolendur bætur.
Stígamót voru stofnuð af fjölmörgum kvenna-
samtökum, einstaklingum og sjálfboðaliðahópum
og hafa starfað í 15 ár. Á þeim tíma hafa 3804 konur
leitað þangað vegna kynferðisofbeldis eða 2,6%
kvenna á íslandi. Þetta eru fyrst og fremst fullorðn-
ar konur á höfuðborgarsvæðinu sem margar leita
stuðnings vegna ofbeldis sem löngu er liðið. Á árinu
2004 voru 86% á aldrinum 19-49 ára en helmingur
allra kvenna sem komu var yngri en 10 ára þegar of-
beldið hófst. Þessar tölur leiða hugann að vanskrán-
ingu kynferðisofbeldis sem áður er getið og hlul-
skiptis þeirra kvenna sem búa utan höfuðborgar-
svæðisins. Einungis um 6% skjólstæðinga Stígamóta
kæra ofbeldið enda eru margir þolendur sifjaspella
sem leita þangað meira en 30 ára og sakir því fyrnd-
ar samkvæmt núgildandi lögum. Fyrningarfrestur
hefst við 14 ára aldur fórnarlamba kynferðisbrota
og gildir í 15 ár í alvarlegum tilvikum. Er þá ekki
hægt að sakfella gerandann. Við minni brot er frest-
urinn 5 ár. Sterkar kröfur eru uppi um að fella niður
fyrningarfrest í þessurn brotum og er nú endurflutt
þingmál þess efnis á Alþingi.
Barnahús hóf starfsemi í nóvember 1998 og
sinnir málefnum barna sem grunur leikur á að hafi
sætt kynferðislegri áreitni eða ofbeldi. Rekstur
þess er á vegum Barnaverndarstofu. Á tímabilinu
frá stofnun til 1. jan. 2004 höfðu 720 börn komið
í Barnahús, 370 frá 2-9 ára en 350 frá 10-18 ára.
Alls greina 73% barna sem koma í skýrslulöku
fyrir dómi í Barnahús frá kynferðisofbeldi. Tengsl
gerenda og þolenda f slíkum skýrslutökum eru
náin í 40% tilvika en um kunnuga er að ræða í
49% tilvika.
Neyðarmóttaka vegna nauðgunar var opnuð í
mars 1993 á slysa- og bráðasviði Landspítala og
býður þeim sem orðið hafa fyrir kynferðisofbeldi
þverfaglega þjónustu lækna, hjúkrunarfræðinga,
sálfræðinga og lögmanna. Til móttökunnar höfðu
leitað alls 1155 einstaklingar í árslok 2004, 96%
konur og 4% karlar. Þeir einstaklingar sem teljast
börn voru 420 eða 36% af heildarfjöldanum, 158
voru 12-15 ára og 262 voru 16-18 ára. Gerendur
voru langflestir kunnugir og yfirleitt eldri eða tals-
vert eldri en þolendur.
Nýleg norræn rannsókn sýndi að allt frá 17-
33% kvenna sem leituðu til kvensjúkdómadeilda
á Norðurlöndunum fimm höfðu orðið fyrir kyn-
ferðisofbeldi einhvern tíma á lífsleiðinni. Hæsta
Guðrún
Agnarsdóttir
Scxual uhusc - Improving
avvarcncss and rcsponscs
through better cducation
Guðrún is director of the
Icelandic Cancer Society
and a former consultant
and supervisor of the Rape
Trauma Service at the
University Hospital.
guðrunag@krabb. is
Höfundur er forstjóri
Krabbameinsfélags íslands
og fyrrverandi yfirlæknir
neyðarmóttöku vegna
nauðgana.
Læknablaðið 2005/91 807