Læknablaðið - 15.11.2005, Blaðsíða 23

FRÆÐIGREINAR / SÁLFÉLAGSLEGT VINNUUMHVERFI
menn sem unnu undir rafrænni vöktun upplifðu
skerðingu á friðhelgi einkalífs, óöryggi við vinnu,
minni samskipti á vinnustað, aukna vinnutengda
streitu, minni fyrirtækjahollustu og minni löngun
til að mæta í vinnu. Þá sögðu starfsmenn, sem unnu
undir rafrænni vöktun, að vinna þeirra væri frekar
metin af magni en gæðum.
í Ijósi þessa var ákveðið í rannsókninni sem hér
er kynnt að athuga hvort finna mætti tengsl milli
rafrænnar vöktunar og líðanar starfsmanna hér á
landi. Jafnframt voru tengsl rafrænnar vöktunar og
tiltekinna vinnuskipulagsþátta skoðuð.
Gögn og aðferðir
Til að greina umfang rafræns einstaklingseftirlits,
birtingarform og samspil þess við vinnuumhverfi
og líðan starfsmanna var spurningalisti lagður
fyrir starfsmenn í sex völdum fyrirtækjum þar
sem mismunandi tegundir af rafrænu eftirliti er
notað. Fyrirtækin flokkast öll sem þjónustufyrir-
tæki. Með rafrænu eftirliti er hér átt við sítengingu
starfsmanna við tölvurita, myndbandsupptökur í
vinnurými, eftirlit með tölvupósti, netnotkun og
símtölum starfsmanna.
Verslunarmannafélag Reykjavíkur sendi trún-
aðarmönnum félagsins sem starfa í skrifstofu- og í
þjónustufyrirtækjum bréf þar sem spurt var hvort
rafrænt eftirlit eða rafræn vöktun væri viðhöfð
með vinnu starfsmanna. Ef um slíkt var að ræða
voru trúnaðarmennirnir beðnir að tilgreina urn-
fang og eðli þess eftirlits. Markmiðið var ekki að
kanna tíðni eftirlits á vinnumarkaði heldur að fá
1200-1500 manns úr tiltekinni tegund fyrirtækja
til að svara spurningalistanum. Svör bárust frá
32 vinnustöðum þar sem starfsmenn unnu undir
einhvers konar rafrænni vöktun. Af þeim voru 12
vinnustaðir heimsóttir sem áttu það sameiginlegt
að fleiri en ein tegund rafræns eftirlits var til stað-
ar. Eftir vinnustaðaheimsóknir og viðræður við
trúnaðarmenn og fulltrúa fyrirtækjanna urðu sex
fyrirtæki valin til að taka þátt í rannsókninni. Þessi
fyrirtæki urðu fyrir valinu því stór hluti starfs-
manna þeirra vann undir fleiri en einni tegund af
rafrænni vöktun samtímis. Auk þess var í þessurn
fyrirtækjum starfsfólk sem vann sambærileg störf
en þó ekki undir rafrænu eftirliti. Það er svokall-
aður viðmiðunarhópur. Þessi sex fyrirtæki áttu það
einnig sameiginlegt að stjórnedur þeirra voru til-
búnir til að veita okkur nauðsynlegt aðgengi.
Spurningalistinn var lagður fyrir alla starfs-
menn í fyrirtækjunum, það er bæði þá sem unnu
undir rafrænu eftirliti og þá sem gerður það ekki
(viðmiðunarhópinn), á tímabilinu febrúar til apríl
2003. Lengd þessa tímabils markast af því hvenær
það hentaði hverju fyrirtæki að leggja spurninga-
listann fyrir. Spurningalistinn innihélt 76 spurn-
ingar. Honum fylgdi bréf til þátttakenda þar sem
tilgangur könnunarinnar var rakinn, tekið var fram
að um trúnaðarmál væri að ræða og ekki yrði unnið
með niðurstöðurnar út frá einstaka fyrirtæki.
Spurningalistinn sem var lagður fyrir byggist
að mestu leyti á Norræna spurningalistanum um
sálfélagslega þætti í vinnunni, General Nordic
Questionnaire for Psychological and Social Factors
at Work (18), sem var unninn með tilstyrk Norrænu
ráðherranefndarinnar og gefinn út á hennar vegum
í ársbyrjun 2002. Þessi listi hefur verið lagður fyrir
nokkrar starfsstéttir hér á landi á vegurn rann-
sókna- og heilbrigðisdeildar Vinnueftirlitsins. Að
auki var bætt inn nýjum spurningum um þætti er
tengjast rafrænu eftirliti. Flestar spurningarnar
voru með fimm svarmöguleikum (mjög sjaldan
eða aldrei, frekar sjaldan, stundum, frekar oft,
rnjög oft eða alltaf).
Heilsufarsspurningarnar eru hluti af tilraunaút-
gáfu af Norræna spurningalistanum sem var lagður
fyrir starfshópa á Norðurlöndunum á árunurn 1997
- 2001. Hér á landi hafa þær spurningar verið lagð-
ar fyrir talsímaverði og starfsfólk í bolfiskvinnslu
og rækjuvinnslu.
Fyrirlagning spurningalistanna fór þannig fram
að rannsakendur fóru á staðinn í samráði og sam-
starfi við fulltrúa hvers vinnustaðar. Spurninga-
listum var dreift til starfsmanna sem voru beðnir
að skila útfylltum listum í merkta kassa sem komið
var fyrir á vinnusvæðum. Heildarfjöldi starfs-
manna hjá hverju fyrirtæki var mjög misjafn, allt
frá rúmlega 900 starfsmönnum hjá fjölmennasta
fyrirtækinu sem tók þátt, yfir í 23 starfsmenn hjá
því fámennasta.
Útreikningarnir voru gerðir með SPSS töl-
fræðiforritinu (19). Líkindahlutfall var reiknað
(odds ratio, OR), og miðað var við 95% vikmörk
(95% CI). Samspil einkenna, kyns og aldurs var
metið með lógistískri aðhvarfsgreiningu (logistical
regression). Rannsóknin var tilkynnt til Persónu-
verndar og Vísindasiðanefnd veitti leyfi til rann-
sóknarinnar (VSN 02-011).
Þar sem um margar tegundir af rafrænu eftirliti
er að ræða og flestir starfsmenn vinna undir meira
en einni tegund af eftirliti, eru tveir hópar starfs-
manna bornir saman í þessari grein. Annars vegar
er það hópur starfsmanna sem vinnur ekki undir
rafrœnu eftirliti og hins vegar hópur starfsmanna
sem vinnur undir slíku eftirliti.
Niðurstöður
Alls var 1369 spurningalistum dreift til starfsmanna
og af þeim fengust 979 listar til baka. Svarhlutfallið
er því um 72%. Þar sem listanum var dreift nafn-
Læknablaðið 2005/91 823