Læknablaðið - 15.11.2005, Blaðsíða 22

FRÆÐIGREINAR / SÁLFÉLAGSLEGT VINNUUMHVERFI
sókn sem var gerð í lok árs 2002. Þar kom fram að
eftirlitið er algengast meðal skrifstofufólks, en rúm
28% þess sagðist vinna undir slíku eftirliti. Næst
algengast er rafrænt eftirlit meðal starfsmanna sem
flokkast undir starfsgreinarnar véla-, vélgæslufólk
og bifreiðastjórar, eða um 23%. Fast á hæla þeirrar
kemur þjónustu-, sölu- og afgreiðslufólk, eða 21 %.
Bændur og sjómenn eru síst líklegir til að svara
spurningunni játandi, en þó eru 7% þeirra sem
segjast vinna undir rafrænu eftirliti. Næst minnsti
hópurinn eru kjörnir fulltrúar og æðstu embætt-
ismenn, en rúm 10% þeirra vinna undir rafrænu
eftirliti (3). Þegar á heildina er litið nær eftirlitið
nokkuð jafnt til karla og kvenna. Hafa ber í huga
að vinnumarkaðurinn hér á landi er mjög kynja-
skiptur (4) og tegundir eftirlits eru mismunandi
þegar litið er til dæmigerðra karla og kvennastarfa.
Eftirlit með afköstum kvenna er til dæmis frekar
viðhaft með rafrænum hætti, en karlar eru líklegri
til að segja að eftirlit sé haft með tölvupósti þeirra
og að upplýsingum um vinnu þeirra sé safnað með
öryggismyndavélum. Rafrænt eftirlit dreifist mis-
jafnlega meðal starfsmanna eftir aldri og er það
algengara meðal starfsmanna á aldrinum 18-32 ára
en þeirra sem eldri eru. Þessi aldurshópur hefur
jafnframt einna jákvæðasta viðhorfið gagnvart
rafrænu eftirliti á vinnustöðum (4). Aukið eftirlit
í samfélaginu byggir að stórum hluta á möguleik-
um upplýsingatækninnar til að safna, varðveita
og vinna úr upplýsingum sem til eru um almenna
borgara jafnt sem sakamenn. Stjórnmálamenn
og yfirvöld færa gjarnan rök fyrir gagnsemi þessa
með því að halda því fram að með rafrænu eftirliti
sé verið að auka öryggið í samfélaginu (2, 5, 6). I
rannsókn sem var gerð hér á landi árið 2002 kom
fram að rétt tæpur helmingur landsmanna er því
sammála að aukið eftirlit af þessum toga skapi
öryggi, á meðan svipað hlutfall er því ósammála.
Aftur kemur fram áhugaverður munur eftir aldri
þar sem yngra fólk er líklegra til að telja slíka upp-
lýsingasöfnun nauðsynlega til að stuðla að öryggi í
samfélaginu en þeir sem eldri eru (7).
Aukin áhersla á að upplýsingatækni nýtist
stjórnendum, ekki einungis til eftirlits með heildar-
magni á vöru eða þjónustu, heldur einnig nteð af-
köstum og hegðun starfsmanna, hefur leitt til þess
að í lok árs 2004 voru settar reglur (nr. 888/2004)
um rafræna vöktun á vinnustöðum (8). Reglurnar
sem eiga stoð í lögum nr. 77/2000 um persónuvernd
og meðferð persónuupplýsinga (9) eru um raf-
ræna vöktun á vinnustöðum, í skólum og á öðrum
svæðum þar sem takmarkaður hópur fólks fer um
að jafnaði. Markmið reglnanna er að stuðla að því
að jafnvægi ríki annars vegar á milli hagsmuna
ábyrgðaraðila af því að tryggja öryggi og hafa eðli-
legt eftirlit með þeim sem sæta rafrænni vöktun
og hins vegar hagsmuna hinna skráðu sem eiga að
hafa rétt til eðlilegs einkalífs. Reglur þessar gilda
meðal annars um rafræna vöktun á vinnustöðum,
svo sem með eftirlitsmyndavélum, tæknibúnaði til
að fylgjast með síma-, tölvupósts- og netnotkun,
ökusíritum, rafrænum staðsetningarbúnaði og raf-
rænum aðgangsstýringum. í reglunum er rafræn
vöktun skilgreind sem vöktun sem er viðvarandi
eða endurtekin reglulega og felur í sér eftirlit
með tilteknum einstaklingum með fjarstýrðum
eða sjálfvirkum búnaði. Þessi vöktun getur leitt
til vinnslu persónuupplýsinga (8). Heimildir til
vinnslu slíkra upplýsinga byggja á lögum um per-
sónuvernd og meðferð persónuupplýsinga (9), þar
sem fram kemur að forsenda heimildarinnar sé
að hinn skráði hafi ótvírætt veitt samþykki fyrir
vinnslunni.
Markmið rafrænnar vöktunar með vinnu starfs-
manna er oftast aukin framleiðni og bætt þjónusta.
Atvinnurekendur og stjórnendur telja þannig að
sú ákvörðun að nota rafræna vöktun við stjórnun
dragi úr óhlýðni starfsmanna, auki félagslegt taum-
hald og auki þar með hagnað og bæti þjónustu (10,
11).
Sú aukning sem hefur átt sér stað á notkun raf-
ræns frammistöðueftirlits hefur í vissum tilfellum
haft í för með sér breytt fyrirkomulag vinnu í átt
til aukinnar einhæfni starfa og minna persónulegs
svigrúms starfsmanna. Á sama tíma og einhæfni
starfa er þekktur áhættuþáttur er varðar andlegt
og félagslegt álag, líkamleg óþægindi og vanlíðan
starfsmanna (12-14), er einhæfnin í mörgum til-
fellum nauðsynleg forsenda þess að hægt sé að
nota rafrænt frammistöðueftirlit eins og hér um
ræðir. Fjölbreytt störf eru illa til þess fallin að vera
vöktuð rafrænt.
Erlendar rannsóknir sem hafa verið gerðar
á rafrænni vöktun og líðan starfsmanna sýna að
slíkl eftirlit getur verið streituvaldur (1, 15). Á
10. áratug síðustu aldar könnuðu Smith, Carayon,
Sanders, Lim og LeGrande (1) líðan starfsmanna í
þjónustuverum í Bandaríkjunum. Niðurstöðurnar
sýndu að starfsmenn sem unnu undir EPM eftirliti
kvörtuðu mun frekar undan ýmsum sjúkdómum
og kvillum en aðrir, svo sem verkjum í herðum,
höfði, síþreytu og hröðum eða þungum hjartslætti,
vinnuleiða og þunglyndi. Auk þess voru þessir
starfsmenn frekar leiðir á vinnunni og fannst þeir
hafa litla stjórn á henni.
í rannsókn Ditecco, Cwitco, Arsenault og
André (16) meðal rúmlega 700 starfsmanna í
bandarískum þjónustuverum kom fram að meira
en helmingur starfsmanna (55%) sagði að EPM-
eftirlitið leiddi til mikillar eða mjög mikillar
streitu.
Aðrar nýrri rannsóknir hafa sýnt (17) að starfs-
822 Læknablaðið 2005/91