Læknablaðið - 15.10.2009, Síða 77

UMRÆÐUR 0 G FRÉTTIR
TÓBAKSVARNAÞING
Faraldur eða frjálst val?
Hugleiðingar um siðfræði og tóbaksreykingar
Ástríður
Stefánsdóttir
Læknir og MA í heimspeki
við menntavisindasvið Hl.
astef@hi.is
Erindið haldið á
tóbaksvarnaþingi 11.
september 2009
I
j
i
>
Það er betra að vera heilbrigður en veikur eða dauður.
Það er upphaf og endir á einu raunverulegu rökunum
fyrir forvörnum í læknisfræði. Og þau nægja.1
Þessi rök eru býsna sterk og virðast réttlæta nánast
hvaða aðgerðir sem er í þeim tilgangi að bæta
almertna heilsu og draga úr ótímabærum dauða
í samfélaginu. Spurning tóbaksvarnaþingsins er
einmitt af þessum toga: hvaða samfélagsaðgerðum
er réttlætanlegt að beita til að hindra veikindi og
ótímabæran dauða?
Skipuleggjendur þingsins segja að líta megi á
reykingar sem faraldur. Þær séu í raun „berklar
21. aldarinnar". Kemur sú fullyrðing til af því að
reykingar eru algengar og í um helmingi tilfella
eiga þær beinan eða óbeinan þátt í að sá sem
reykir deyr ótímabærum dauða vegna sjúkdóma
sem rekja má til reykinga. Er tóbaksnotkun því
orsök að svo mikilli heilsuvá hjá fjölda fólks
að réttlætanlegt þykir að líkja þessu við einn
mannskæðasta sjúkdóm síðustu aldar hérlendis,
berkla. Það voru ekki síst róttækar samfélagslegar
breytingar sem urðu til þess að hindra smit
berklanna og útbreiðslu. Fremur en að beina
sjónum að sérhverjum sem reykir og reyna að
fá hann til að hætta hefur sú hugmynd komið
fram hvort ekki sé réttara að beita öflugum
samfélagslegum aðgerðum til að draga úr neyslu
tóbaks. Eitt af því sem lagt er til er bann á sölu
tóbaks. í krafti þess yrði aðgengi að efninu
væntanlega takmarkað og þannig mætti ná tíðni
reykinga enn frekar niður.
Sölubann
Það sem mælir þó gegn þeirri hugsun er að með
banni á sölu tóbaks er í raun verið að meina þeim
sem óska eftir því að reykja að gera það. í tilfellum
þar sem reykingamaður gætir þess að stuðla ekki
að óbeinum reykingum og þar með að valda
skaða á þeim sem næst honum standa má segja að
reykingarnar varði fyrst og fremst hann sjálfan. Ef
við gefum okkur einnig að allur þorri fólks sé vel
upplýstur um skaðsemi reykinga eru reykingar og
það að byrja að reykja val sérhvers einstaklings. í
vestrænum lýðræðissamfélögum er mikil áhersla
á að standa vörð um val okkar á því hvemig við
högum lífi okkar og hvaða áhættur við tökum í
lífinu. Okkur leyfist að taka þær svo fremi sem við
sköðum ekki aðra. Slíkt val er okkur mikilvægt
og þrátt fyrir allt undirstaða þess að við séum
ábyrgar siðferðisverur en ekki strengjabrúður
utanaðkomandi valds. Þetta er undirstaða þess að
við getum mótað okkar eigin persónuleika og stýrt
eigin lífi. Það að banna reykingar gæti því verið
dæmi um árás á frelsi einstaklingsins til að lifa
lífinu á þann máta sem hann helst kýs.
Margir myndu samt segja að vissulega væri
hægt að setja fólki skorður og banna þeim að kaupa
tóbak því þeir sem það nota væru vísvitandi að
eyðileggja líf sitt, það væri ekki þeirra einkamál.
Það sé ekki þeirra einkamál vegna þess að þegar
þeir veikjast sé það á ábyrgð samfélagsins að
greiða fyrir þeirra lækningu. Þeir (og raunar
allir þegnar samfélagsins) hafi því skyldur til
að lágmarka þessa áhættu. Þó að vissulega hafi
þeir sem þetta segja eitthvað til síns máls virðist
mér engu að síður að rökin séu ekki nógu góð.
Fjölmargt í lífi okkar er áhættusamt en við gerum
það þó. Sú stefna að krefjast þess að við lifum öll
eins áhættulausu lífi og hægt er til að lágmarka
ríkisútgjöld til heilbrigðismála er einfaldlega
óbærileg. Reykingar eru hér einungis einn þáttur
af mörgum. Spyrja mætti hvort ekki væri þá
einnig rétt að banna sölu áfengis ef þessi rök eiga
að halda. Sumir telja að áfengi sé orsök allt að 10%
dauðsfalla hjá fullorðnum í vestrænum löndum.1
Eru þá ónefndir einstaklingar og fjölskyldur sem
glíma við andlega streitu og vanlíðan tengda
neyslu áfengis hjá nánum ættingja. Víst er að
skaðsemi áfengis er óumdeilt, og að bann við sölu
á því myndi hafa víðtæk áhrif á bæði líkamlega og
andlega heilsu landsmanna. Sama má einnig segja
um segja um sykur og óhóflega sykurneyslu.
Hegðun og neysla
Fjölmargir þættir í hegðun okkar og neyslumynstri
eru þannig að það væri til mikilla bóta fyrir
lýðheilsu landsmanna að banna sölu á tilteknum
afurðum. Slíkt er þó ekki gert. Það sem vafalaust
skiptir þar máli er að stjórnvöld og stefnur
stórra hreyfinga einsog Evrópusambandsins hafa
tilhneigingu til að vernda fremur framleiðendur
vörunnar en að huga að heilsu neytenda.1 En það
er þó einnig önnur hugsun: hvað ef sala á tóbaki,
áfengi og vörum með hátt sykurinnihald væri
bönnuð? Gætum við farið þessa leið til að hindra
að þjóðin veiktist af alvarlegum sjúkdómum? Og
LÆKNAblaðið 2009/95 713