Læknablaðið - 15.10.2009, Síða 81

UMRÆÐUR O G FRÉTTIR
TÓBAKSVARNAÞING
Þessi niðurstaða kemur ekki á óvart, flest höfum
við þá skoðun að ákvarðanir okkar spretti bæði af
eigin frumkvæði og vegna áhrifa frá umhverfinu.
í sama anda má halda því fram með nokkuð
góðum rökum að samfélagið sé ekki einungis
summan af einstaklingunum sem þar eru heldur
sé þar einnig einhvers konar þjóðarsál sem hefur
áhrif á vitund og hegðun þeirra sem þar búa.
Þar með væri orðum Margrétar Thatcher sem
hún lét falla þegar hún var forsætisráðherra
hafnað en hún sagði „að samfélagið væri ekki
til, það væru einungis til einstaklingar og
fjölskyldur". Þessi skoðun mótaði alla hennar
stjórnmálastefnu og einnig margra annarra.
Afleiðing þessarar hugsunar verður sú að
vandamál minnihlutahópa, sjúkdómar þeirra
og fátækt verður einangruð frá samfélaginu,
þeir eru ekki við heldur hinir. Áfengissjúklingar,
eiturlyfjaneytendur, offitusjúklingar, tóbaksfíklar,
fátækir, atvinnulausir og svo framvegis eru þá
hópur vandamálafólks, aðskilin frá öðrum í
samfélaginu. Samfélagið, við, berum ekki ábyrgð
á nokkurn hátt á ástandi þessa fólks. Það ber
ábyrgð sjálft og leiðin til að leysa vandann er fyrst
og fremst að beita ýmis konar sérúrræðum sem
beinast þá að meðhöndlun hinna afbrigðilegu og
einhvers konar félagslegri eða læknisfræðilegri
aðstoð til þeirra sérstaklega. Ábyrgðin er þá þeirrn.
Það er mun einfaldara að takast á við vandann
með þessa sýn að leiðarljósi en að fara þá leið að
viðurkenna að jaðarhópurinn sé líka við, að hann
tilheyri samfélagi okkar allra. Þó sú leið að hafna
þeim sé einfaldari er hún ekki árangursrík.
Samfélagsábyrgð
Staðreyndin er sú að jaðarhópar og vandamál
sem þeim fylgja rísa ekki úr engu. Þeir verða ekki
aðskildir frá heildinni. Þeir eru hluti af henni.
Við getum notað áfengisneyslu sem dæmi til að
sýna fram á þetta. Ef meðalneysla áfengis hækkar
úr þremur lítrum á ári í sjö hafa rannsóknir
sýnt að fjöldi áfengissjúkra vex í beinu hlutfalli.
Fjöldi áfengissjúkra verður ekki aðskilinn frá
heildarneyslunni. Meðal annars vegna þessa er
oft vafasamt að skipuleggja áróðursherferðir
þar sem höfuðáhersla er á fórnarlambið (þann
sem er í viðjum fíknarinnar) og setja á hann alla
ábyrgðina af vandanum. Einn meginkosturinn
við að viðurkenna ábyrgð samfélagsins við að
móta neyslu okkar og lífsstíl er einmitt að þar er
fíkillinn sjálfur oft losaður undan ábyrgð, sekt og
skömm yfir því að vera eins og hann er. Þó þessi
afstaða virðist ýta undir ábyrgðarleysi tel ég mun
líklegra að hið öndverða muni gerast. Það að
hætta að ásaka þann sem reykir, líta ekki á hann
sem „reykingafíkil í útgarði samfélagsins", getur
verið öflug leið til að efla hann og styrkja og þar
með gefa honum aukið vald til að takast á við eigið
líf og hætta að reykja ef hann óskar þess.6
Reykingar, faraldur eða frjálst val?
Með því að kalla reykingar faraldur er þeirri
hugmynd gefið óþarflega mikið vægi að þeir sem
reyki séu fórnarlömb fíknarinnar. Þeir hafi ekki
vald á eigin lífi og hafi einfaldlega „smitast" án
þess að hafa komið nægjanlegum vömum við. Sú
líking er því ekki að öllu leyti rétt. En reykingar
eru heldur ekki einvörðungu frjálst val, það
væri einföldun og dregur upp ranga mynd. Mín
niðurstaða er sú að við verðum að innlima bæði
sjónarhorn umhverfis og hins frjálsa vilja. Það
er ótækt og merki um skort á reisn og virðingu
fyrir manneskjunni að viðurkenna ekki að við
höfum vilja og getu til að skapa okkar eigin líf.
En við verðum líka að viðurkenna mikilvægi
umhverfisins. Við höfum ábyrgð gagnvart þeirri
þjóðarsál sem minnst var á hér fyrr. Þetta tvennt
fer því saman: umhverfið og hinn frjálsi vilji.
Okkar hlutverk er að byggja upp samfélag þar
sem einstaklingurinn hefur sem mesta möguleika
á að hafa vald yfir eigin lífi. Við þurfum þá líka
að viðurkenna að það sem takmarkar hvað mest
frelsi manns í samfélaginu eru ekki einvörðungu
bönn eða hindranir; svo öfugsnúið sem það virðist
geta slíkar hindranir í sumum tilvikum ýtt undir
vald okkar á eigin lífi. Þau geta leyst okkur undan
óæskilegum áhrifum umhverfisins á líf okkar. Það
sem getur fjötrað okkur á mun dýpri og alvarlegri
máta eru allmenn samfélagsmein eins og fátækt,
ójöfnuður og skortur á almennri menntun. Við
slíka fjötra tapar fólk stjórn á lífi sínu. Þetta eru
fjötrar sem við verðum að vinna gegn. Ekki bara
til að draga úr hættunni á sjúkdómum tengdum
reykingum heldur einnig til að berjast gegn
sjúkdómum af völdum áfengisneyslu, offitu og
ofbeldis. Við viljum öll vera gerendur í eigin lífi,
við viljum búa yfir getunni til þess, í umhverfi þar
sem það er mögulegt.
Heimildir
1. Rose G. The Strategy of Preventive Medicine. Oxford
University Press. Oxford, New York 1993.
2. Chesterton GK. „Omar and the sacred Vine". í bókinni:
Gilbert K. Chesterton. Heretics. Digireads.com Publishing,
Stilwell KS. 2006.
3. Morris JN. Are health services important to the people's
health? BMJ1980; : 167-8.
4. Wilkinson RG, Pickett K. The Spirit Level: Why More Equal
Societies Almost Always Do Better. Allen Lane 2009.
5. Dougherty CJ. Bad faithand victim-blaming: the limits of
health promotion. In D. Seedhouse (ed.) Reforming Health
Care: The Philosophy and Practice of Internatonal Health
Reform. John Wiley and Sons, Chichester 1995: 209-20.
6. Holland S. Public Health Ethics. Polity press, Cambridge
2007.
LÆKNAblaðið 2009/95 71 7