Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2002, Page 111

UMHYGGJA OG RETTLÆTI
stór hluti re\Tisluheims k\ enna verði útundan í siðfræðilegri greiningu
og að hún verði blind á „hinn tiltekna“. Þetta leiði líka til mótsagnar þar
eð „hið siðferðilega sjónarhom“ feli það í sér að maður geti sett sig í
annarra spor. En ef hinn siðferðilegi einstaklingur er almennur eða hver
sem vera skal, em allir í sömu spomm og engin þörf á hluttekningu þar
sem sérstaða hins er tekin til greina. Susan Moller-Okin færir rök gegn
því að túlka fávísisfeld Rawls með þessum hætti.21 Það er að vísu lykilat-
riði í kenningu Rawls að einstaklingurinn veit ekki hver hann sjálfiir er,
en það er ekkert því til fyrirstöðu að hann viti heilmikil deili á öllum öðr-
um. Eða, öllu heldur: Hann getur \dtað fjölmargt um sérhvern þegn, en
hann veit bara ekki hver þeirra hann er sjálfur fyrr en fávísisfeldinum
hefur verið lyft. Þessu mætti líkja \dð það að horfa á kvikmynd þar sem
við kynnumst fjölmörgu fólki og högum þess. \dð getum tdl dæmis hugs-
að okkur að myndin sé gerð efrir einhverri af sögum Charles Dickens
sem lýsa átakanlegu þjóðfélagsranglæti. Eg veit að einhver persónanna í
m\mdinni er ég sjálfur en ég veit ekki hver hún er. Ef mér væri nú ætlað
það hlutverk að setja þessum persónum leikreglur \æði ég að setja mig í
spor hverrarþeirra jyrir sig. Ljóst er að ég gæti verið hvort heldur er karl
eða kona, ríkur eða fátækur, heilsuhraustur eða lasburða. Slík túlkun
krefst töluverðs ímyndunarafls og næmis fyrir breyldlegum aðstæðum
fólks. Hinn sanngjarni einstaklingur snýr því blindu auga fávísinnar ein-
ungis að sjálfum sér og sérstökum tengslum sínum \dð aðra. Þetta knýr
hann tdl óhlutdrægni. Fá\dsi manns um eigið kyn gerir það tdl dæmis að
verkum að hann er ekki reiðubúinn að gera upp á milli k\mjanna.:: Þeg-
ar réttlætdskenningin er lesin með þessum hætti má beita henni á
gagnrýninn hátt gegn margvdslegu þjóðfélagslegu ranglæri, þar á meðal
því sem á rætur sínar í mismunun kynjanna.23
21 Sama rit, bls. 100-01.
22 Hér mikilvægt að hafa í huga að Rawls lítur að sjálfsögðu ekki á samkomulagið um
leikreglur samfélagsins sem raunverulegan sögulegan atburð heldur sem eins konar
prófstein á réttmætí ríkjandi réttlætishugmvnda. Eg hef skrifað um þetta í greininni
„Smíðisgripir Rawls og Kants“. Hugnr 9 (1997), bls. 104—108. Málið snýst því ekki
um það hvort raunhæft sé að einstaldingurinn viti ekki hver hann er, heldur um það
hvað hann telur sanngjamt sé hann knúinn til að horfa framhjá eiginhagsmunum
sínum í þrengri skilningi.
23 Þessi „mónólógíska“ líking um áhorfanda að kvikmynd undirstrikar þó að kenning
Rawls krefst ekki opinnar rökræðu á milli sáttagjörðarmanna. Benhabib gagnrýnir
Rawls réttilega fyrir þetta í „The Generalized and the Concrete Other“, bls. 169.
Kenning Rawls er að þessu leyti eins konar afbrigði við „the disinterested observer“
109