Tímarit Máls og menningar - 01.03.1951, Blaðsíða 98

88
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
bæði sögulegar og samtíðarfrásagnir hans, liafa einfalda og hlykkjalausa (að vísu
ekki alveg venjulega) uppistöðu undir vefnum. í „Sjálfstæðu fólki“ var efnið fall
fátæks, þverlynds og ósveigjanlegs bónda, stækkað og eins og þjappað saman í
helgisögnina um ofmetnað og ósigur einstaklingshyggjunnar. I „Ljósi heimsins"
lýsir Laxness með nauðalíkri og þó ósambærilegri, töfrandi táknmynd sigri ungs
skálds, „sigri í myrkrinu" sem varla verður greindur frá ytri ósigri og jaðrar við
algert hrun. Hvernig hafa þessir töfrar gerzt og hvemig hefur þetta mátt takast?
Þessu verður ekki svarað nema með skipulegri, samvizkusamlegri greiningu á
skáldverkinu, en fáeinar bendingar má setja fram. Að því er ég bezt veit hefur enn
ekki verið samin sú krítíska greinargerð fyrir skáldskap Halldórs handa lesendum
okkar sem hann á skilið, og við verðum að þreifa okkur áfram meðan við bíðum
eftir henni, en til slíkrar greinargerðar þarf fullkomna þekkingu á móðurmáli
skáldsins, sem hann beitir bersýnilega af fullkominni list.
Ilreppsómaginn foreldralausi, Ólafur Kárason, hefur auk fátæktar sinnar og
heilsuleysis fengið að gjöf hreinleik hugar og hvata, takmarkalaust sakleysi sömu
tegundar og hjá Mysjkin, Kristsímyndinni í hinni miklu háspekilegu skáldsögu
Dostojefskis. En hreinleikur hvatanna er hreinleikur skálds, ekki frelsara. Ólafur
er miklu fremur dýrlingur fegurðarinnar og skáldskaparins, sem „beygir hjá“ í
sjálfu munaðarleysi sínu og ótruflaðri einfeldni. Snillingurinn sem trauðlega verð-
ur greindur frá fífli gengur furðulega ósnortinn gegnum fátækt og veikindi, gegn-
um ytri óþrifnað og innri óþverra. Snillingstökin sem Halldóri fatast aldrei í fjöl-
breyttum tilbrigðum halda Ólafi á lofti og þó furðulega rótföstum í öllum gráman-
um. Táknmyndir ævintýris og lielgisögu eru alltaf bráðlifandi með í leiknum, og
sumir hátindarnir — t. d. hin yfimáttúrlega lækning Ólafs og ástarævintýrið með
Vegmey — eins og vefa saman í eina heild skáldadrauminn og veruleik dagsins.
Turður veruleikans og óljós sannleiki draumanna blandast í skáldinu sjálfu. En
Laxness lætur líka hárfína kaldhæðni og bjarta gamansemi, sem hikar ekki við
bullandi kátínu, leika um þennan undarlega, einmana seytján ára pilt, og við það
fær vegferð hans um veruleikann líka svip af furðulegum ævintýrum riddarans Don
'Quijotes. Alveg meistaraleg er gamansemin og skopið í köflunum um liina dyggða-
ríku ungmey, heimasætuna Magnínu, sem sefar hugmyndahungur piltsins með
lestri úr hryllilegustu kristilegri reyfarasögu til þess að reyna að seðja kynhungur
sjálfrar sín með æsingunni einni saman; eða í kynnunum af fulltrúum mannkyns-
ins eins og skáldinu, framkvæmdamanninum og andans manninum, en með þeim
hæðir Laxness hræsnarana, stundum með baneitraðri ádeilu. En eins og hjá Martin-
son — bókin getur stundum minnt á skáldsögur hans um ævi sjálfs sín — lifir jafn-
framt í þessari margþættu helgisögn óvenjulegt skaplyndi, sem ekki verður hönd
á fest og rennur úr greipum, í leyndum tengslum við bæði stórveldi fslands: nátt-
úruna og skáldaerfðirnar. Hæfileiki Halldórs til þess að töfra fram leiftursnöggt eða
með breiðum dráttum svip og hugblæ strandar milli sjávarkletta er snilldin sjálf.
Eins öruggt, hálft í hvoru eins og ósjálfrátt, er bergmálið sem látlaust kveður við
úr íslenzkum skáldskap. Sænskur sveitahöfundur gæti tæplega lýst eins lifandi og
blátt áfram og jafnframt skapað að nýju andrúmsloft og lífsstíl bæja okkar og hjá-