Tímarit Máls og menningar - 01.05.1962, Side 92

TÍMARIT MÁLS OG M ENNINGAR
bókmenntalestur, yrkja ljóð og sinna ann-
arri fagurfræði, — og hinsvegar krafan um
að feta krókalaust þann veg, er stefndi til
æðri embætta, þ. e. nauðsyn hins unga lista-
manns til að gefa sig allan að laganámi,
sem hefur hlotið að vera honum öðrum
þræði óhjákvæmilegt kvalræði. Hefur sjálf-
sagt margur mátt standa í svipuðum spor-
um fyrr og síðar. Og útkoma Hannesar á
lagaprófinu varð síðan slík, að það voru
aðrir og meiri verðleikar, sem ruddu hon-
um braut til stórra embætta og forystu í
þjóðmálum, fyrst og fremst andlegt atgervi,
þótt nokkur ættarstyrkur hafi eflaust flotið
með. En þótt Hannes gæti ekki sinnt hugð-
arefnunum sem skyldi, ber það sem eftir
hann liggur skáldskaparkyns þess vott, að
þar var tvímælalaust gott skáld á ferðinni.
Þegar það er haft í huga ásamt þeirri stað-
reynd, að hann var virkur þátttakandi í út-
gáfu tímaritsins Verðandi 1882 og þarmeð
einn brautryðjandi realismans í íslenzkum
bókmenntum, verður saga Hannesar veiga-
mikill þáttur í bókmenntasögu þjóðarinnar.
Fyrir þessum þætti er gerð nokkur grein í
ritinu, svo að ég fyrir mitt leyti get unað
við það eftir atvikum. Þó er mér nær að
halda, að því hefði mátt gera talsvert fyllri
skil á kostnað stjórnmálanna. En mér virð-
ist stefna höfundar ótvírætt sú að helga
mest rúm þjóðmálabaráttunni og foryst-
unni, er Hannes tekur á þeim vettvangi.
Nokkru eftir að bókin kom út var á það
bent, að Kristjáni Albertssyni hafi skjátl-
azt, er hann taldi Hannes Hafstein höfund
að grein um útför Jóns Sigurðssonar í
Norðlingi 1880, en grein þessa tilgreinir
Benedikt Gröndal í skrá yfir ritverk sín.
Mér virðist einsætt, að í þessu atriði fari
höfundur villur vegar og eigni Hannesi það,
sem hann ekki á. Með þá staðreynd í huga,
er eigi unnt að gefa til kynna hverjar póli-
tískar tilfinningar hafi bærzt með Hannesi
á umræddum skólaárum í Reykjavík, svo
sem höfundur gerir. Annars sýnist mér
þetta raunar ekki ýkja mikilvægt atriði í
sjálfu sér, svo að undarlegt má þykja, að
Kristján Albertsson skuli hafa þverneitað
opinberlega að viðurkenna að rökin mæli
gegn honum í þessu máli. Er það einna
helzt í ætt við hina algengu pólitísku rök-
heldu nútímans, því að vissulega er mann-
legt að skjátlast! Verður því ekkert sagt
um stjórnmálaskoðanir Hannesar fyrr en
hann snýr heim frá námi. Koma þær fyrst
og fremst fram á Þingvallafundinum 1888,
þar sem hann stóð einn gegn því, að stjóm-
arskrárbaráttunni yrði haldið áfram á fyrra
grundvelli, þ. e. andstaða við stefnu Bene-
dikts Sveinssonar. I þessum efnum virðist
Hannes helzt hallast að skoðunum þeirra
rnanna, sem töldu stjórnarskrárbaráttuna
ærið vafasama eins og á stóð og réttara að
leggja áherzlu á baráttu fyrir praktískari
hlutum, atvinnu- og f járhagsmálum eða öðr-
um slíkum framfaramálum, því að innlend
stjórn muni óhjákvæmilega fylgja í kjölfar-
ið. Tel ég víst, að Hannes hafi þar verið
undir áhrifum móðurbróður síns, hins
merka athafnamanns Tryggva Gunnarsson-
ar. Leið síðan nokkur tími, þar til Hannes
fór að láta að sér kveða í stjórnmálum, en
eftir að hann hafði tvívegis boðið sig fram
til þings, og fallið í bæði skiptin, var að-
eins um tíma að ræða, hvenær hann kæmist
í fremstu víglínu stjórnmálanna.
Nærri helmingur bókarinnar fjallar um
stjórnmálabaráttuna frá því Valtýskan kom
fram og þar til heimastjórn fékkst. Segja
mætti eflaust, að sá aðdragandi að þætti
Hannesar sjálfs sé ftarlegar rakinn en brýn
nauðsyn sé á, svo að að ósekju hefði mátt
stytta hann talsvert Hannesar vegna. Þrátt
fyrir það er alltaf fróðlegt að rifja þessa
sögu upp og hér er hún dregin upp á all-
ljósan hátt. í sambandi við þennan merki-
lega þátt stjórnmálasögu aldamótanna og
viðureign Valtýs Guðmundssonar og Hann-
184