Tímarit Máls og menningar - 01.12.1963, Síða 9

GERSEMAR VORS FOÐURLANDS
eitt sem hafði mjög mikil áhrif á allt
þjóðfélagið og þá allan hag almenn-
ings, þ. e. a. s. verzlunaránauðin, og
er óhj ákvæmilegt að fara nokkrum
orðuin um hana.
Svo sem allir vita var verzlunarein-
okun frá 1602—1787 og mun það
þungbærasta tímabil í sögu þjóðar-
innar. Þá var verzlunin við ísland
leigð félagasamtökum danskra kaup-
manna eða einstökum kaupmönnum
eða hún var rekin fyrir konungsreikn-
ing og varð fljótlega svo illræmd að
blóðsugunafnið sem festist við danska
kaupmenn var af útlendingum sem
kynntust ástandinu, talið réttnefni.
Eftir 1787 komst á hin svokallaða frí-
höndlan, þ. e. verzlunin varð frjáls
öllum þegnum danakonungs, en
reyndin varð sú að lítil breyting varð
á og stóð svo til 1854 að verzlunin
var gefin frjáls. Verzlunin reyndist
hreint ok á landslýðnum allt þetta
tímabil og þó að nær allir merkustu
menn þjóðarinnar í hálfa þriðju öld
berðust gegn verzlunaránauðinni, í
ritum eða á annan hátt, fékkst aldrei
nein lagfæring hjá stjórnarvöldunum.
Ef íslenzkir valdsmenn sýndu fram á
stórfelldan manndauða af hungri sem
leiddi af verzlunarháttunum, þá var
e. t. v. rokið upp og verzlunin rekin
fyrir konungsreikning i bili, en hag-
ur landsins batnaði ekki að heldur,
og mjög fljótlega voru hinir fyrri
hættir teknir upp.
Kaupmenn áttu hægt um vik að
hafa samtök sín á milli um verð, bæði
á innlendri og erlendri vöru, og urðu
víða um landið einráðir um verzlun-
arkjör. Yfirleitt var flutt meira út úr
landinu af matvöru en inn og höfðu
landsmenn ekki nægilegt eftir í land-
inu til að seðja hungur sitt. Svein-
björn Egilsson rektor skrifar 1832:
að kaupmenn taki burt allar nauð-
synjavörur úr landinu, „hafa þeir svo
gjör-reitt, að mesta ekla er orðin á
fiski og smeri, en oss þykir leitt að
lifa við graut einn, sem enga höfum
mjólkina.“2
Það var svo sem auðvitað að kaup-
menn töldu sig tapa á íslandsverzlun-
inni og tókst að heyja sér ýmis fríð-
indi hjá stjórnarvöldunum út á meint
tap. Handbók Hafnarháskóla í póli-
tískri sögu þessa tímabils segir þó
fullum fetum að eini liðurinn í verzl-
uninni eftir styrjöldina 1807—1814
sem aldrei brást að gæfi tekjur, væri
íslandsverzlunin.3 Öll önnur verzlun
í Danmerkurríki var í kaldakoli.
Það liggur í augum uppi af því sem
nú hefur verið talið, að landslýður-
inn var illa undir það búinn að mæta
harðærum sem alltaf voru með stuttu
millibili. Hordauði var alveg sjálf-
sagður — hér í þessari matarkistu
2 Bréf Finns Magnússonar í Ríkisskjala-
safni Dana.
3 Povl Engelstoft og Frantz Wilhelm
Wendt: Haandbog i Danmarks politiske
Historie fra Freden i Kiel til vore Dage,
Kbh. 1934, 16,—17. bls.
279