Tímarit Máls og menningar - 01.11.1974, Síða 63

Hlutdrœgni vísindanna
sérhagsmunum. Þetta er semsé eðli hinnar borgaralegu yfirborðshlutlægni
auðvaldsins og hér er jafnframt að finna forsendu þess, að sú hugmynda-
fræði, sem undir bjó, var ekki brotin til mergjar. Til samræmis við trúna
á hið ímyndaða réttarríki, sem á að vera hafið yfir alla flokkadrætti, er sú
vöntun á hugmyndafræðilegri meðvitund, sem einkennir velflesta borgara-
lega vísindamenn.
Þarmeð erum við komin að kviku þeirrar hlutdrægni sem er viðloðandi
borgaralega hugsun. Oft er hér beitt djúphugsuðum aðferðum til að dylja
hinn rétta lit. Reynt er að bægja frá hverskyns umræðu um raunverulegt
innihald þessarar hugsunar og viðhalda þeirri formyrkvan vitundarinnar,
sem auðvaldinu stafar beinn hagnaður af. Það væri reyndar ekki vel til fund-
ið að nota hugtakið hlutdrægni, þegar um er að ræða beina meðvitaða
mútuþægni við Wallstreet, sem mjög hefur færst í aukana á síðustu tímum.
Þessháttar fyrirbrigði er ekki unnt að setja undir sama hatl og falslausa
hlutdrægni borgaralegrar hugsunar fyrri tíma. Það var einkenni þeirrar
hugsunar, að hún var enn trúuð á, eða vildi vera trúuð á hlutlæga afstöðu
sína. Það skilur hana frá öllum þeim sem vísvitandi sigla undir fölsku flaggi.
Annað er það, að í borgaralegri hugsun fyrri tíma leyndist enn vaxtarbrodd-
ur hugmyndafræði og vísinda, sem ekki verður sagt um þankagang falsspá-
manna okkar tíma. Þrátt fyrir, ef ekki einmitt vegna þessarar sannfæringar
um algerlega hlutlæga afstöðu, kemur hlutdrægnin í garð eigin stéttar her-
lega í ljós hjá glæstustu riddurum hinna borgaralegu vísinda, meðan þau
enn voru og hétu. Mommsen3 veittist, svo dæmi sé nefnt, að kirkjulegri sagn-
ritun Martins Spahn, í nafni þess sem Mommsen vildi kalla „skilyrðislaus
vísindi“ (voraussetzungslose Wissenschaft), en sjálfur skrifaði Mommsen
síður en svo á „skilyrðislausan“ hátt. Skrif hans voru þvert á móti með póli-
tískum lit. Ilann fjallaði um hið liðna á sama hátt og um samtímaatburði
væri að ræða. Að hætti frjálslyndra manna, aðdáenda glæsilegra mikilmenna,
tók hann fyrir hrifningar sakir afstöðu með Cesari. Annað dæmi um marg-
breytilega hlutdrægni hans var, að sem lýðrœðissinni og fyrrum þátttakandi
í uppreisninni 1848, sneiðir hann með öllu hjá rómverska keisaratímabilinu
og lýsir því hvergi. Mommsen leit á Cesar sem flokksbróður sinn, rómverska
herkonungavaldið var hinsvegar óvinur af andstæðum flokki. Það er því auð-
sætt, að til grundvallar sögulegum dómum Mommsens liggur pólitískt mat.
Af stéttarlegum ástæðum auðnaðist Mommsen reyndar aldrei að komast að
kviku rómverskrar sögu, en slík athugun hefði orðið að byggjast á úttekt á
jarðeignaskipaninni. Hlutdræg afstaða hans kom og í veg fyrir það, að hon-
53