Tímarit Máls og menningar - 01.11.1974, Blaðsíða 67

Hlutdrœgni vísindanna
Þjóðfélagslegt inntak hlutdrœgninnar
Það er sama hvert litið er, allsstaðar blasir hludrægnin við þvert ofaní
allt tal um hreina þekkingu. Hlutdrægnin hefur áhrif á val viðfangsefna, þær
aðferðir sem nýttar eru og einstaka liði rannsóknarinnar. Hún setur um-
fjöllun viðfangsefnisins ákveðnar skorður, sem ráða því hversu langt eða
skammt vísindamanninum leyfist að ganga í þekkingarleit sinni. Jafnvel þótt
unnt sé að greina á milli hlutdrægni sem er háð augljósum takmörkunum
og hinnar sem þó lánast annað veifið að nálgast kviku viðfangsefnisins, þá
breytir það engu um tilvist hlutdrægninnar sem slíkrar. Það sem skiptir
meginmáli er þjóðfélagslegt inntak hlutdrægninnar, þ. e. a. s. í þágu hvaða
þjóðfélagsafla hún er virkjuð. Hvort hún stuðlar að því að örva framleiðslu-
öflin og leysa þau úr læðingi eða hvort hún miðar að hinu gagnstæða. Hvort
hún getur haft örvandi áhrif á ný félagsleg öfl eða hvort hún miðar að því að
viðhalda þjóðfélagsskipulagi sem annars fer hnignandi. Hvort hún er fær
um að varpa Ijósi á nýmyndanir veruleikans eða reynir að falsa þennan
veruleika og sveipa hann mistri. Með tilliti til þessa verður að gera greinar-
mun á einstökum tímaskeiðum borgaralegrar hlutdrægni. A blómaskeiði
borgarastéttarinnar var einsog áður segir ekki stunduð nein meðvituð og
yfirveguð hlutdrægni. Það sem kom í veg fyrir að slíkt gæti orðið var skort-
ur á hugmyndafræðilegri krufningu, sem ekki tókst að yfirvinna fyrr en
Marx kom til sögunnar. Borgaralegir byltingarmenn upplýsingartímabilsins
litu að vísu á sjálfa sig sem skynsemina holdi klædda. Þeir fengu þó með
engu móti dulið sitt sanna stéttareðli. Það var ekki aðeins styrkurinn og
baráttuviljinn, sem upplýsingartímabilið sótti í hugmyndasjóð borgarabylt-
ingarinnar. Þangað sótti það og framfarasinnaðan þekkingarmátt sinn, um-
boð sitt til að halda á lofti þjóðfélagslegum sannleik „í takt við tímann“. Á
meðan hinn efnahags- og félagslegi veruleiki, sem er uppspretta vitundar-
innar, stefndi enn í framfaraátt, bjó hin borgaralega hlutdrægni yfir öflugum
sannleikskrafti. Hér má minna á Adam Smith,18 svo nefnt sé eitt af stærri
nöfnum hins borgaralega blómaskeiðs, en sem hugmyndafræðingur bernsku-
skeiðs auðvaldsins setti Smith fyrstur manna fram kenningu um gildi vinn-
unnar. Hér mætti ennfremur minna á Leibniz19 sem í krafti trúar sinnar á
framfarir, hélt því fram, að mónöðurnar væru allar í ætt við þau öfl, sem
brjótast í gegnum myrkrið í átt að ljósi. Að ekki sé minnst á Hegel,20 þetta
Janusarhöfuð upplýsingar og endurreisnar, en það var einmitt borgaralega
framfarasinnuð hughyggja hans, sem var forsenda þess að unnt var að
57