Tímarit Máls og menningar - 01.11.1974, Blaðsíða 66

Tímarit Máls og menningar
drægni sem ráðandi var á þessum tíma. Sú lilutdrægni leiddi til þess að
samfélagsleg vandamál voru færð á huglæg svið. Sem dæmi má nefna þá
skoðun Mengers11 og fleiri að hugtakið efnahagslegt gildi mætti einfaldlega
skýra sem breytilegt mat. Þessi lilhneiging til að hverfa frá hinni ytri veröld
er ekki síst augljós í hinni vinsælu „sama sem afstöðu“ nútímaeðlisfræðinga,
þarsem þó er um að ræða þá vísindagrein sem eðli sínu samkvæmt fæst við
athuganir á hinni ytri veröld. Til að umflýja efnishyggjuna snerust menn
af mikilli einurð gegn kenningum sem gerðu ráð fyrir afgerandi áhrifum
hins ytri veruleika á vitund mannsins. Leiðandi öfl í þeirri baráttu voru
Machisminn12 og Ný-Berkeleyanisminn.13 I stað þess að efla skilning manna
á heiminum í heild, er hér einungis reynt að tíunda einstök hughrif og af-
leiðingar þeirra. í stað almennra frumhugtaka (Kategorien) koma nú ein-
ungis „leiðbeinandi“ hjálparhugtök (heuristische Hilfsbegriffe) og kenn-
ingar eru hér ekki annað en heimasmíðaðar skýringarreglur. Með þessu móti
lánast vísindunum að losa sig við grundvallarhugtak sem ráðandi var í heims-
mynd náttúruvísindanna á tímum hinnar framfarasinnuðu borgaralegu hug-
myndafræði. Þar er átt við „orsakahugtakið“ svonefnda (Kausalkategorie).14
En þarmeð víkur öll viðleitni til raunhæfrar hlullægni yfirleitt. Vasklegust
er þó framgangan á sviði þekkingarfræðinnar. Þar freista menn þess að
afmá undirrót alls lögmálsbundins veruleika, efnið sjálft. Efnið er nú alltíeinu
orðið „af öðrum heimi“ eða frumspekilegrar ættar og sett undir sama hatt
og önnur svokölluð „yfirnáttúrleg fyrirbrigði“.15 Það ýtir enn undir hug-
myndir manna um að manninum sé ekki unnt að komast fyrir hlutanna
dýpsta eðli, að díalektíkin er nú álitin heilaspuni og ekki þess virði að eytt
sé á hana orðum. Þekkingarfræðileg útþurrkun efnisins dregur þvínæst
ákveðna fylgju á eftir sér í eðlisfræðinni. Þar gerist það að geisluninni er
teflt fram gegn efninu. Hér sjáum við dæmi um berleg áhrif afturhalds-
samrar náttúruheimspeki á ósvikna og stórbrotna uppgötvun hreineðlis-
fræðilegrar ættar. Geislunin sem efnið leysist upp í, á nú að ganga af efninu
dauðu fyrir fullt og allt (hér sést mönnum yfir það að geislunin myndar
aftur efni).16 Framfarasinnuð hlutdrægni hinnar borgaralegu náttúrukenn-
ingar opnaði mönnum eitt sinn leið til skilnings á því að hreyfingin væri eig-
inleiki sem ekki yrði skilinn frá efninu. Þessi skilningur birtist okkur t. a. m.
í verkum þeirra Galíleís og Hobbes.17 Sú skoðun að hreyfing efnisins eigi
upptök sín utan þess, gerir aðeins vart við sig hjá fáeinum minniháttar
áhangendum vélhyggjunnar. (Mechanismus).
56