Tímarit Máls og menningar - 01.11.1974, Blaðsíða 75

Hlutdrœgni vísindanna
úrvinnslu. Leið'arljós sagnfræðingsins skyldi vera að greina frá liðnum atburðum „eins-
og þeir hefðu gerst í raun og veru“. Um viðhorf Rankes til sögunnar lék rómantískur
trúarblær. Það var skýlaus sannfæring hans að allir tímar nytu nærveru guðdómsins
sjálfs. Ríki og þjóðir nefndi hann t. a. m. „hugsanir guðs“.
5 Sjá ritgerð Max Webers, „Starf fræðimannsins", í Mennt og máttur. Hið íslenzka
bókmenntafélag, 1973.
6 Til eilítillar glöggvunar á þeirn samanburði sem hér er gerður á erfðafræðikenning-
um þeirra Weismanns og Lýsenkós fer hér á eftir ívitnun í grein eftir Óskar B. Bjarna-
son sem prentuð var í Tímariti Máls og menningar árið 1950. Þar segir um kenningar
Lýsenkós: „Lýsenkó heldur því fram, 1) að áunnir eiginleikar, þ. e. eiginleikar sem líf-
verurnar öðlast fyrir áhrif umhverfisins, geti við ákveðnar aðstæður orðið arfgengÍT.
Lýsenkó er þannig í meginatriðum sammála franska vísindamanninum Lamarck, sem
hélt því fram í byrjun 19. aldar að áunnir eiginleikar gengju í erfðir og hefði sköpun og
þróun hinna ýmsu tegunda jurta og dýra orðið fyrir áhrif umhverfisins. Rétt er að taka
fram að Danvin áleit einnig að áunnir eiginleikar væru erfanlegir. 2) Arfgengi sé ekki
eingöngu bundið við frumukjarnann eða litningana, heldur hafi hver ögn líkamans sitt
arfgengi. 3) Að mögulegt sé að breyta arfgengi jurta og dýra í ákveðnar áttir með viss-
um breytingum á lífsskilyrðum og umhverfi." (TMM, 1950, bls. 83). Um framlag
Weismanns til erfðafræðinnnar segir í sömu grein: „Hugmynd Weismanns er sú að
skipta megi likama allra lifandi vera í tvo hvorn öðrum óháða hluta, kímfrymi og lík-
amsfrymi. Frumurnar sem sjá um æxlunina, kímfrumurnar, séu óháðar öðrum frumum
líkamans, óbreytanlegar, og á vissan hátt eilífar þar sem þær flytjast við æxlunina yfir í
nýjan einstakling. Erfðaefnið eða erfðaeiginleikarnir er eingöngu háð kímfrumunum og
hafa því verið óbreyttir frá upphafi" (bls. 93).
7 Arthur Stanley Eddington (1812-1944), breskur eðlis- og stjörnufræðingur. Edding-
ton reyndi að nota svonefnda „óvissukenningu" í eðlisfræði til að sanna þá heimspekilegu
tilgátu að maðurinn hefði frjálsan vilja. Þarmeð vildi hann vísa svonefndri nauðhyggju
(determinism) á bug. Óvissukenningin byggðist á þeirri uppgötvun að hreyfingar frum-
eindanna lytu ekki að öllu leyti fastbundnum lögmálum. I fyrirlestri sem Eddington flutti
í enska stærðfræðingafélaginu 1932 og prentaður var í tímaritinu Skírni níu árum síðar,
orðar hann meginatriði hugmynda sinna á þessa leið: „Ef allur efnisheimurinn er nauð-
bundinn, þá verða andlegar ákvarðanir (eða að minnsta kosti þær andlegar ákvarðanir,
er til framkvæmda leiða) að vera nauðbundnar líka. Því að sé það einskorðað fyrirfram
í efnisheiminum, sem líkami yðar telst til, að þér hafið pípu í munni 1. janúar, þá er
niðurstaðan af hugarstríði yðar 31. desember um það, livort þér ættuð að reykja á
nýárinu, bersýnilega nauðbundin fyrirfram. Hin nýja eðlisfræði opnar því dyrnar fyrir
ónauð andlegra fyrirbrigða, þar sem lún gamla eðlisfræði nauðhyggjunnar rammlæsti
þeim ...
Ef frumeindin er ónauðbundin, þá er mannlegur andi vissulega engu síður ónauð-
bundinn; því vér getum varla fallizt á þá kenningu, að mannsandinn sé vélgengari en
frumeindin." (Skfmir, 1941, bls. 206-207).
8 Max Planck (1858-1947) þýskur eðlisfræðingur. Hann lagði grundvöllinn að
„skammtakenningunni“ (Quantum-Theorie) í nútímaeðlisfræði. Max Planck hlaut
eðlisfræðiverðlaun Nóbels árið 1918.
5 TMM
65