Tímarit Máls og menningar - 01.11.1974, Blaðsíða 74

Tímarit Máls og menningar
yfir í einhverskonar dulrænu tómarúmi. Allt frá því Karl Marx kom fram,
hefur engum haldist það' uppi að stunda þekkingarleit undir yfirskini óhlut-
drægrar safnþekkingar nema með því að gera sig þarmeð sekan um þau
rangindi að líta á veröludina sem dofinn ná. Mínerva23 hafði ekki aðeins
ugluna sér til fulltingis, hún hafði líka skjöld og spjót og uglan hennar er
engin náttugla, heldur ímynd árvekninnar. Stillunni og ljósvakanum er sjálf-
um gerður lítill greiði með því að rugla þeim saman við stirðnað líf. Þá eru
þau fyrirboðar dauða í stað frelsis og lífs.
Artliúr Björgvin Bollason þýddi.
ATHUGASEMDIR ÞÝÐANDA
1 Hugtakið borgari notar Bloch í þeirri merkingu sem hugtakið hefur í fræðikenningu
marxismans. Marx greindi hið kapítalíska þjóðfélag í tvær meginstéttir: borgara og ör-
eiga. Borgarastéttin er sú stétt sem fyrir tilverknað séreignar sinnar á framleiðslutækj-
unum arðrænir öreigastéttina. Að því er varðar ýtarlegri skilgreiningar á uppruna og
eðli þessara andstæðu stétta, er réttast að vísa til orða Marx sjálfs um þessi efni, t. d.
kaflans um borgara og öreiga í Kommúnistaávarpinu.
2 Til gleggri skilnings á þessu atriði skal hér tilfærður stuttur kafli úr riti Björns
Franzsonar, Ejnisheimurinn: „Hinir grísku fræðimenn voru þeirrar skoðunar - eins og
svo margir af lieimspekingum síðari alda - að unnt væri að leysa allar ráðgátur með
tilstilli skynseminnar einnar og óstuddrar. Þess vegna gátu þeir að vísu grundvallað rök-
fræðina sem vísindagrein og komizt langt í stærðfræði, sem - eftir að frumatriðum slepp-
ir - byggir ekki niðurstöður sínar á reynslunni nema mjög óbeinlínis, heldur á rökfræði-
legum ályktunum. En í almennri náttúrufræði varð Grikkjum furðu lítið ágengt.
Þetta stendur í nánu sambandi við þjóðskipulag fornaldarinnar og er að nokkru leyti
afleiðing þeirrar óbeitar á líkamlegri vinnu, sem ríkjandi er jafnan innan þeirra þjóð-
félaga, er byggjast á þrælahaldi. Leitin að sannleikanum er hins vegar erfið og þrotlaus
vinna - líkamleg ekki síður en andleg oft og tíðum. Yfirstéttin gríska hafði ein tóm til
og tök á að stunda vísindi, og verklegar tilraunir voru neðan við virðingu hennar“.
(Björn Franzson, Ejnisheimurinn, bls. 12-13).
3 Theodor Mommsen (1818-1892), þýskur lögvitringur og sagnfræðingur. Mommsen
fékkst einkum og sérílagi við skrásetningu rómverskrar sögu. Hann var fyrsti Þjóðverj-
inn sem hlaut bókmenntaverðlaun Nóbels (1902). Viðhorf Mommsens til sögunnar var í
stuttu máli á þá leið að sagan lyti sinni eigin gangfræði (dynamik). Hún yrði því ein-
ungis skilin og skýrð innanfrá. Mommsen afneitaði öllum tilraunum sagnfræðinga til að
leggja almennt siðferðilegt mat á viðfangsefni sitt. Hann var þeirrar skoðunar að mönn-
um væri unnt að draga margskonar lærdóm af sögunni. Einkum áleit hann rómverska
sögu þess umkomna að þjálfa menn í pólitískri hugsun og verða þeim lifandi dæmi til
eftirbreytni.
4 Leopold von Ranke (1858-1947), þýskur sagnfræðingur og brautryðjandi í nútíma-
sagnfræði, einkum að því er laut að svonefndri heimildarýni. Ranke fylgdi því sjónarmiði
að sagnfræðingnum bæri ekki að fella neina dóma um þann efnivið sem hann tæki til
64