Tímarit Máls og menningar - 01.11.1974, Side 79

Þorsteinn Vilhjálmsson
Hlutdrægni og raunvísindi
Það sem hér verður sett á blað í tengslum við ritgerð Blochs hér á undan er
engan veginn nein bitastæð gagnrýni, heldur aðeins sundurlausir þankar
sem ritgerðin hefur kveikt í huga mér.
Ymsir munu vera þeirrar skoðunar, ekki síst raunvísindamenn sjálfir, að
raunvísindin séu hlutlaus eða óhlutdræg, þ. e. óháð til að mynda einstakling-
um og þjóðfélagsaðstæðum. Ef grannt er skoðað kemur þó í ljós að öll vís-
indi eru greinilega tengd umhverfi sínu, og kemur það m. a. fram í þvi,1
hvernig viðfangsefni eru valin, hvaða starfsaðferðum er beitt og hvaða
mat er lagt á niðurstöður og gildi þeirra. Bloch bendir réttilega á þetta.
Hvað snertir sjálfar niðurstöður raunvísinda sem slíkar, vil ég hins vegar
leyfa mér að halda því fram að þær séu eða eigi að vera hlutlægar eða óhlut-
drægar. Þá á ég við það, að hver sá sem kynnir sér til hlítar, hvernig þær eru
fengnar, kemst að sömu niðurstöðu. Ef t. a. m. eðlisfræðitilraun stenst á
annað borð kröfur um vísindaleg vinnubrögð, á hver sem er að geta endur-
tekið hana og fengið sömu útkomu, að sjálfsögðu innan eðlilegra óvissu-
marka. Náttúrulögmálin sem menn taka gild á hverjum tíma þurfa einnig að
hafa staðist eldratm allra tilrauna og athugana, sem snerta viðfangsefni
þeirra, þannig að ekkert stangist á við þau. Þetta er nánast frumforsenda
þess að niðurstöður raunvísinda standi undir nafni; ef einhverjar fullyrð-
ingar eru ekki hlutlægar í þessum skilningi, hyllast raunvísindamenn til að
ætla þeim annan sess. Kannski er það einmitt þessi takmarkaða hlutlægni
eða óhlutdrægni sem hefur villt mönnum sýn svo að menn alhæfa um of og
draga þá ályktun að vísindin séu algerlega óhlutdræg að öllu leyti.
Þótt náttúrulögmálin séu hlutlæg í fyrrgreindum skilningi, er alls ekki
þar með sagt að þau feli í sér einhvern algeran og eilífan sannleika; þvert á
móti hefur reynslan sýnt okkur hvað eftir annað, hve vafasamt er að ætla að
vísindin hafi einhvern tímann náð þeim leiðarenda að öll náttúrulögmál hafi
verið fundin og ekki verði um þau bætt. I þessa gildru gengu t. d. flestir
eðlisfræðingar á ofanverðri síðustu öld, en síðan hafa orðið hvorki meira
69