Tímarit Máls og menningar - 01.12.1979, Blaðsíða 96

Hermann Pálsson
Skálmarþáttur í Landnámu
Fyrir nokkru skrifaði ég dálitla grein í Tímaritið um áhrif Hugsvinnsmála á
fomsögurnar, og þar sem mér hefur skilizt, að lesendum kom efni greinarinnar
nokkuð á óvart, þá þykir mér rétt að vekja athygli á annars konar áhrifum á
sögurnar. Það sem höfundar hirtu úr Hugsvinnsmálum var að sjálfsögðu bundið
speki og spakmæli: hugsun og orðtak sýna glögglega, hvaðan þeim komu þau
atriði sem ég tíndi til. Svipuðu máli gegnir um ýmsar klausur úr biblíunni, sem
slæðzt hafa í sögurnar. Slík speki er hluti af heildarmerkingu sagnanna, en á
hinn bóginn breyta þær næsta litlu um byggingu þeirra. Nú eru spekiorð yfir-
leitt lögð í munn ákveðnum persónum, og verða þau því hluti af persónulýs-
ingum, en um leið bera þau vitni um viðhorf höfundarins sjálfs.
í sagnarannsóknum er gerður skarpur greinarmunur á sögu og þeim efnivið,
sem höfundar smíðuðu úr og ein tegund fyrirmynda, sem þeir hagnýttu sér, var
sagnamynztur eða atburðakeðja, þar sem lýsingar eru raktar í tiltekinni röð, svo
að skyldleiki sagna innbyrðis og við útlendar fyrirmyndir getur orðið svo skýr,
að hvergi verður um villzt. Þegar við lesum stuttar sögur á borð við Auðunar
þátt vestfirzka og Þorsteins þátt austfirzka} er frásagnarmynztrið að sjálfsögðu
mun skýrara en í Njálu eða Laxdcelu, þar sem heildarmynztrið er flókið og
fléttað saman af ýmsum þáttum. Sum sagnamynztur eru svo alkunn um allan
heim, að þau eru hluti af listrænni reynslu mannkynsins. Öðru máli gegnir um
sjaldgæf mynztur, sem menn lærðu af bókum. Nú er oft hægt að tala um
frumsögu í þessu sambandi, og má hér minna á orð Þorvaldar Bjarnasonar,
þegar hann hvetur menn til að rannsaka áhrif Díalóga Gregors hins mikla á
íslenzkar bókmenntir: „Og það væri sjálfsagt fróðlegt og hvergi óþarft, ef
einhver vildi taka sig til, og rekja saman ættir þess, sem innlent er orðið hjá oss,
hvort sem það er í sögum, í jarteiknabókum, i munnmælum, eða alþýðukredd-
um, og frumsagnanna hjá Gregori."1 2 í þessari grein mun ég leitast við að rekja
saman ættir einnar sagnar í Landnámu og útlendra frumsagna.
Um landnámsmanninn Grím Ingjaldsson segir svo í Sturlubðk:
1 Um þann síðarncfnda hef ég fjallaö í crindi, „Early Icelandic Imaginativc Litcraturc", sem ég
flutti í ÓÖinsvéum í skammdeginu 1978 og kemur út á vegum háskólans þar á næstunni.
2 Þorvaldur Bjarnason, Leifarfomra kmtinna fraia íslenzkra (Kaupmannahöfn: 1878), xvi. bls.
470