Tímarit Máls og menningar - 01.12.1979, Blaðsíða 113

Hans Scherfig
Þar scm hvorki er hægt aÖ skýra til hlítar þetta ósamræmi á ferli Scherfigs út
frá vali hans á tjáningarformi né út frá stefnubreytingu, gæti ástæðan verið sú að
hann sé ekki einn um þetta vandamál. Þau skilyrði sem rithöfundum eru búin
geta verið undirrót þess að höfundur skrifar á einn hátt árið 1940 en öðru vísi
bæði fyrr og síðar. Það er nefnilega aðeins fræðilega séð sem framsækinn
rithöfundur getur skrifað það sem honum sýnist. Til þess að hann geti komið
skoðunum sínum á framfæri í bókmenntaheiminum verður hann að laga verk sitt að
ríkjandi mati, þó í mismunandi miklum mæli sé. Markaðslögmálin takmarka frelsi
listamannsins svo og auglýsingar — með auglýsingum er hér átt við það kerfi
sem notað er til að koma bókum á framfæri, s.s. gagnrýni og fl. Hvað viðvíkur
Vanrcektu vori er um það að ræða, að þau takmörk sem bókmenntastofnunin
setur starfi rithöfundar færa verkið svo nálægt borgaralegri hugsun að það
verður seljanlegt. Þar með erum við aftur komin að þeirri spurningu sem grein
þessi hófst á: Hvernig stendur á þvi að jafn pólitískt listaverk og Vanrcekt vor
hefur náð slíkum vinsældum? Svarið liggur að hluta til í inntaki sögunnar sem
brýtur hvergi í meginatriðum í bága við borgaraleg viðhorf. En þetta svar vekur
nýjar spurningar sem aðeins er hægt að svara með því að setja höfundinn í það
félagslega samhengi sem setur starfi hans skorður.
Bókin sem markaðsvara
Vanrcekt vor kom strax á fyrsta ári út í 4500 eintökum. Tuttugu árum síðar var
hún endurprentuð í ódýrri útgáfu og í nóvember 1975 var upplagið komið yfir
200.000 eintök. Árið 1973 fékk höfundurinn æðstu bókmenntaviðurkenningu
sem veitt er í Danmörku, fyrstu verðlaun akademíunnar. Frami Scherfigs varð
mestur á sjöunda og áttunda áratugnum, bæði vegna þess að fjöldaframleiðslan
gerði verk hans ódýr þannig að þau náðu til almennings og vegna þess að
síðustu tveir áratugirnir hafa einkennst af frjálslyndi á opinberum vettvangi og
andstöðu gegn ofríki ólíkt því sem var á kaldastríðsárunum.
Það má eflaust rekja vinsældir Vanrcekts vors til þess að í bókinni er ráðist á
yfirboðarana. Það er athyglisvert að það má finna svipað kerfi og bókin lýsir
hjá nýfasískum hreyfingum (t.d. Framfaraflokki Glistrups), þ.e. hinir fjarlægu
stjórnendur ríkisins gegn öllum venjulegum skattborgurum. Að lokum má
nefna eina veigamikla ástæðu fyrir vinsældum sögunnar, þá, að hún hefur verið
notuð sem lesefni í skólum (í dönsku, ekki félagsfræði). Hvernig geta skólarnir
í dag staðið undir þeirri gagnrýni sem felst í bókinni? Líkast til með því að hrósa
henni upp í hástert, benda á hve sönn lýsingin á gamla skólakerfinu sé og hversu
487