Tímarit Máls og menningar - 01.09.1987, Page 17

Heimur tragedíunnar og tíðarandi nútímans
III
Tragedían fjallar ávallt um það sem er mikils virði, það sem miklu máli skiptir.
Frá Aristótelesi til Nietzsche hefur verið sagt að tragedíunni tilheyri mikilfeng-
leiki sem jafnframt einkennir hana. Það er engin tilviljun að harmleikir og
harmsögur fjalla nær ávallt um hetjur og valdsmenn, konunga og höfðingja. Á
slíkum mönnum er sagt að velti gæfa heilla þjóða og vald þeirra og ábyrgð lyfta
frásögninni upp yfir hversdagsleikann.
Þetta má sjá af Brennu Njá/s Sögu. Þar eru sagðar sögur einstakra manna, en þó
er efni bókarinnar gæfa og ógæfa heils samfélags. Einmitt vegna þess að Gunn-
ar, Höskuldur og Njáll eru höfðingjar og mikilmenni — íslands bestu synir —
verður saga þeirra annað og meira en saga einstaklinganna. í örlögum þeirra
birtast örlög þjóðarinnar allrar.
Annað höfuðeinkenni tragedíunnar er að á henni eru engar einfaldar eða ein-
hlítar lausnir. Móthverfurnar sem tragedían sýnir verða ekki leystar eins og
hvert annað vandamál, heldur einkennast þær af tvíræðni sem gerir þær í raun
óleysanlegar. Bæði Kreon og Antígóna hafa nokkuð til síns máls, sjónarmið
beggja eru réttlætanleg en þó með öllu ósamrýmanleg. Svipaða tvíræðni sjáum
við í sögunni af Ödípusi. Hann var í raun ekki sekur um annað en að hafa varið
sig þegar á hann var ráðist og allt hans líf mótaðist af viðleitni hans til að afstýra
örlögum sem véfréttin hafði birt honum: að hann ætti eftir að myrða föður sinn
og ganga að eiga móður sína. Þó framdi Ödípus föðurmorð og sifjaspell. Annars
vegar virðist hann saklaus, hins vegar sekur.
Það er ekki tragískt þegar illa fer fyrir mönnum sem eiga það fyllilega skilið
og það er heldur ekki tragískt þegar eitthvað sem litlu máli skiptir er látið víkja
fýrir einhverju sem skiptir meiru. Þannig finnst okkur sjálfsagt að fórna peði
fyrir hrók.
í tragedíunni eru móthverfurnar aldrei svo auðleystar. Tragedían einkennist
af því að saman standa tvenn verðmæti, jafnmikil en ósamrýmanleg. Önnur
hljóta að verða að víkja, en þó verður ekki séð hvor skuli hafa forgang. Viðleitni
okkar til að velja réttari leið verður hér að engu, því hvorugur kosturinn er rétt-
ari en hinn. í þessu sambandi er oft talað um harmræna klípu eða tragíska dí-
lemmu: móthverfuna sem verður ekki leyst. Hvorn kostinn sem við tökum verð-
ur afleiðingin eyðilegging einhvers sem er fullt eins mikils vert og það sem við
björgum.91
Þar sem tragedían er ávallt tvíræð getur hún ekki átt sér stað í veröld þar sem
siðferði er fullkomlega ákvarðað og þar sem ávallt liggur ljóst fyrir hvað gera skal
279