Tímarit Máls og menningar - 01.09.1987, Síða 20

Tímarit Máls og menningar
JochumssonarþegarhannskrifaðiJón Arason, leikritsem hann nefnir harmsögu-
leik eða tragedíu.1'1 Hér er Jóni Arasyni ekki aðeins lýst sem verndara kaþólsk-
unnar, heldur virðist hann vera ímynd þjóðveldishöfðingjans. í leikritinu gæti
biskupinn allt eins ákallað Óðin og þyrfti þó litlu að breyta öðru. Hann er um-
fram allt höfðingi í anda íslendingasagnanna og ekki ofsagt að hann sómi sér
betur í bardaga en fyrir altarinu. Matthíasi virðist meginboðskapur sögunnar
felast í því að höfðinginn og mikilmennið Jón Arason, sem um margt máþykja
ein aðdáunarverðasta persóna íslandssögunnar, hlýtur að víkja fyrir breyttum
siðum nýrra tíma. Tragedían liggur hér í því að við sjáum réttmæti og gildi
hugmynda sem Jón biskup hyggst verja — forna arfleifð okkar — en skiljum um
leið hvers vegnaþærfá ekki lengur staðist í pólitískum veruleika 16. aldarinnar.
í báðum þessum dæmum sjáum við að tragedían sprettur upp úr móthverf-
unni milli þess sem var og þess sem er að verða: gamalla og nýrra viðhorfa. Hug-
myndafræðileg umbrot skerpa tragedíuna og eru handhæg umgjörð, en þó ber
að hafa í huga að hér er aðeins um að ræða eitt af mörgum hugsanlegum birting-
arformum hinnar tragísku dílemmu. Það sem máli skiptir er að móthverfan er
óleysanleg innan ramma frásagnarinnar og afleiðingar hennar hljóta því að verða
tragískar.
í Brennu Njáls Sögu er barátta milli hinna fornu siða og kristninnar. Þessa bar-
áttu lagði Jóhann Sigurjónsson til grundvallar leikritinu sem hann skrifaði upp-
úr sögunni og nefndi Lfgneren,l4) en ef við berum saman verkin tvö sjáum við að
tragedían byggir á fleiru en móthverfunni einni. Innri baráttu tragedíunnar
verður að skoða í samhengi við framsetninguna alla. Slíkur samanburður sýnir
jafnframt það sem umfram annað skilur að tragedíuna og frásagnarmáta okkar
eigin tíma, því eins og við munum sjá notar Jóhann framsetningu sem er ósam-
ræmanleg tragedíunni.
í upphafi leikritsins sjáum við Valgarð ákalla Óðin. Hann spyr guðinn hvers
vegna kristnin viðgangist og hvers vegna hofspjalla og yfirgangs trúboðanna sé
ekki hefnt. Hér eru ekki aðeins trúarbrögðin í húfi, heldur heil heimsmynd.
Kristnin boðar viðhorf sem voru óhugsandi í hinu forna samfélagi. Mörður son-
ur Valgarðs er reyndar einn af þeim sem hefur tekið kristni, en af pólítískri
nauðsyn fremur en sannfæringu:
Ég hef aðeins skyldur gagnvarr þeim guðum sem í augnablikinu eru sterkastir.151
Þótt hann styðji kristnina í orði lifir hann enn í hugmyndaheimi forfeðra sinna,
eins og reyndar má segja um margar persónur sögunnar. Þeim háir ákveðin
siðblinda eins og Halldór Laxness hefur nefnt það, sem virðist gera þeim ókleift
að skilja boðskapinn í hinni nýju trú. Jóhann dregur þetta fram í samræðu Val-
garðs og Marðar:
282