Tímarit Máls og menningar - 01.09.1989, Page 42

Tímarit Máls og menningar
birtir bæði óstöðug og fölsk og erfitt að henda reiður á henni. Sama viðhorf
kemur fram í því hvernig verkin eru byggð; formið er óstöðugt og opið. I
lýsingum sínum útilokar hann heldur ekki hið hversdagslega og líkamlega,
heldur rífur hann niður hefðbundna orðræðu bókmenntanna með því að
nota óæðra eða óopinbert tungumál yfir æðri gildi en hefðbundið tungu-
mál bókmenntanna þegar hann segir frá hinu hversdagslega og lága, sem á
alls ekki heima í hefðbundnum ævisögum (eða öðrum bókmenntum). Með
þessari aðferð brýtur hann niður fjöldann allan af viðteknum gildum, ekki
aðeins skilgreiningar á því hvað eigi heima í bókmenntunum og hæfi þar,
heldur einnig á því hvað bókmenntirnar séu.
í texta íslenzks aðals og Ofvitans er þeirri hugmynd hafnað að hægt sé
að skipa heiminum öllum í kerfi, þar er sýnt fram á margræðni athafna og
orða og að útilokað er að gera lokaða heild úr jafn kaotísku fyrirbæri og
mannsævinni. I verkunum birtist Þórbergur ungi ekki sem lokuð og kosm-
ísk heild sem á sér afmarkaða sögu. Þvert á móti er sjálf hans kaos, efni og
andi sem eru samslungin og óaðskiljanleg. Og saga þess er án takmarkana,
án upphafs og endis og er í raun og veru engin saga heldur einfaldlega núið
hverju sinni. Þessi verk eru því fremur frásagnir af veröldinni eins og hún
birtist manninum en frásagnir af manninum eins og hann birtist veröldinni
eins og hefðbundnar ævisögur. Viðmiðunin er ávallt hvernig Þórbergur
ungi skynjar heiminn, ekki hvernig heimurinn skynjar hann. Og hann er
hjálparvana í heiminum og á valdi hans, hann hefur sjálfur enga stjórn á að-
stæðum sínum.
Það verður því að líta svo á að ævisagan sé aðeins sýndarmarkmið sögu-
mannsins, það er markmið sem í raun er engin tilraun gerð til að ná, reynd-
ar þvert á móti, því eins og það er nauðsynlegt fyrir framvindu sögunnar að
sögupersónan sé sífellt að slá á frest þeim markmiðum sem hún vill ná, er
það tilveru textans nauðsyn að ganga fram hjá því sýndarmarkmiði að búa
til hefðbundna ævisögu. Ef textinn reynir að stefna að þessu sýndarmark-
miði er hann jafnframt að afneita sjálfum sér, því sem hann er að segja að
öðru leyti.
Eina valdið sem manninum er tiltækt í verkunum er vald sögumannsins,
sem getur sagt það sem honum hentar, sýnt líf sitt eða hvað annað sem vera
skal eftir eigin geðþótta. Orð og athöfn sem togast á í ýmsum myndum hjá
sögupersónunni sameinast í verki sögumannsins. Það sem hann gerir með
texta sínum er að draga upp heimsmynd sem hann sýnir fram á að stenst
ekki, af því að hún er ofureinfölduð, sett upp af andstæðutvenndum sem
alltaf verður að velja á milli og segja má að kristallist allar í einni mótsögn:
anda og efni.
Reyndarmarkmið sögumannsins virðist eftir öllum merkjum að dæma
304