Tímarit Máls og menningar - 01.03.1990, Side 28

sjálfsmynd sína á: hin myrka hlið menn-
ingarinnar. Þetta á ekki við um öll bók-
menntaverk, þau helst sem verða til á
stríðstímum í menningunni, tímum upp-
lausnar og uppgjörs, skáldsögur eins og
Vefarann mikla.
1
Margir telja að bylting hafi átt sér stað á
fyrstu áratugum 20ustu aldar í menning-
arlífi Vesturlanda; gjá hafi myndast og
náð yfir samfélagshætti, trú og heim-
spekilega hugsun, siðferði og bókmennt-
ir; ný öld hafi falið í sér fullkomna
upplausn þess sem áður var. Sumir hafa
viljað marka þessi tímamót, upphaf hins
móderna tíma, við heimsstyrjaldarárin
fyrri, þeirra á meðal Halldór Laxness,
Gunnar Gunnarsson og Sigurður Nordal.
Þannig segir Halldór árið 1925: „Seinasti
áratugurinn hefir skapað slík straumhvörf
og umbyltingar í hinum andlega heimi, að
jafngildir heilum öldum.“4 Svipaðrar
skoðunar var Gunnar sem sagt hefur um
þennan tíma í viðtali: „Sá heimur, sem var
fyrir fyrra heimsstríð, má heita gleymdur
og það veit enginn nema sá sem reynt
hefur, hversu gjörólíkt viðhorfið var fyrir
ogeftir 1914.“ Hann taldi að 20asta öldin
hefði í raun hafist fyrsta stríðssumarið,
hvörfin þá hefðu jafngilt syndafalli vest-
rænnar menningar. Án efa hefur mörgum
farið líkt og Gunnari: styrjöldin braut í
sundur heimsmynd þeirra og mannshug-
sjón, það sem áður var afdráttarlaust og
sjálfsagt; allt virtist breytt. Styrjöldin af-
hjúpaði siðmenninguna og manninn um
leið; það sem einstaklingarnir höfðu
byggt tilgang sinn á og vilja til framtíðar.
Þeir sem stóðu fyrir utan og fylgdust með
misstu átta og lömuðust. í bréfi árið 1915
segir Jóhann Sigurjónsson til dæmis:
„Um þá miklu og takmarkalausu ógæfu
get ég ekki annað sagt en að hún vakir eins
og blóðug undiralda í sálum allra hugs-
andi manna og verður þyngri og ómæl-
anlegri með hverjum degi. Dögum saman
get ég ekki um annað hugsað þó ég viti að
allar mínar hugsanir um það mál eru ónýt-
ari en rykskýið inni í öræfum."6
Þessi reynsla var síðan undirrót þriggja
mikilla verka sem fjalla beint og óbeint
um stríðið og sálrænar afleiðingar þess:
Sœlir eru einfaldir, Marðar Valgarðsson-
ar og Vefarans mikla frá Kasmír, lykil-
verka þar sem reynt er að orða brjálsemi
tímans og finna manneskjunni stað að
nýju — án árangurs. Öll þessi verk snúast
um siðferðið og dauðann, hrun fyrri gilda,
þversagnir. Með þeim verður lífið sjálft
að viðfangsefni íslenskra skáldsagna og
leikbókmennta. Áður höfðu flestir getað
ýtt dauðanum til hliðar. Þeir lögðu áherslu
á dauðdagann, tilviljunarkenndar orsakir:
slys, sjúkdóma, elli. Breyttu með því
dauðanum úr nauðsyn í tilviljun. Stríðið
olli straumhvörfum; dauðinn varð að dag-
legum veruleik, ágengum, ógnvænlegum.
Um leið öðlaðist lífið aukið innihald og
mikilvægi. Varð að vandamáli.
Söguhetjur hinna nýju verka eiga margt
sameiginlegt. Þær sætta sig ekki við
mannleg kjör, klofnar milli táknanna
tveggja: manns og guðdóms, blendnar og
margfaldar, hamskiptin án enda: „Ég er
lifandi líkamníng þeirrar manntegundar,
sem séð hefur dagsins ljós síðustu tíu, tólf
árin, en aldrei var áður til,“ segir Steinn
Elliði. Með öðrum orðum: Nútímamað-
urinn svonefndi er kominn fram á sjónar-
svið íslenskra bókmennta, þetta „skyni-
gædda sirkusdýr“ sem, með orðum Hall-
26
TMM 1990:1