Tímarit Máls og menningar - 01.03.1990, Side 29

dórs Laxness, „dansar ábyrgðarvana og
alvörulaust kríngum hégómleik sinnar
eigin síngimi, dansar frá útjaðri einnar
andstæðunnar til útjaðars annarrar, barn
heimsmenníngarinnar.“8
Þegar horft er til baka verður ljóst að
árið 1914 var ekki jafn afdrifaríkt og
menn ætluðu: menningarbyltingin var
ekki einföld afleiðing ákveðins atburðar
heldur ferli sem hafist hafði fyrr; þróúnin
var órökrétt og ósamfelld innan einstakra
sviða samfélagsins, hér á landi sem ann-
ars staðar. Segja má að tímabilið frá 1890
og fram að heimsstyrjöld hafi einkennst
af gífurlegum sköpunarkrafti — umbylt-
ingu á flestöllum sviðum. Það virðist hafa
átt sér stað vitundarbreyting sem sam-
bærileg var við rómantíkina á sínum tíma,
ef ekki djúpstæðari. í upphafi aldarinnar
brutu þeir aldalanga hefð í túlkun manns-
líkamans, þeir Picasso, Matisse, Braque
og Paul Klee. Fyrir stríð mótaðist og nýtt
tungumál í tónlist með verkum Strav-
inskys, Debussy og Ravels, Schönbergs
og Albans Berg. í bókmenntum kom fram
fríður flokkur höfunda sem umtumaði sí-
gildum formum, enda hefur C.S. Lewis
sagt: „Hvemig getur nokkur maður dreg-
ið það í efa að nútímaskáldskapur er ekki
aðeins róttækari nýjung en nokkur annar
„nýr skáldskapur“ heldur og nýr á nýjan
hátt, næstum því í nýrri vídd.“9 í vísindum
áttu sér einnig stað miklar hræringar, ný
heimsmynd var í mótun. Einstein setti
fram afstæðiskenningu sína árið 1905 og
bylting varð í eðlisfræði. Aldamótaárið
kom út tímamótarit Freuds, Draumaráðn-
ingar.
Hérlendis urðu einnig miklar breytingar
á félagsháttum og hugmyndalífi fyrir
stríð, breytingar sem birtust með ýmsum
hætti í skáldskapnum. Nýtt hagkerfi varð
til, fjölþættara og opnara en hið gamla,
þjóðfélagið greindist í sundur. Allt skap-
aði þetta mikinn glundroða: gamlar og
nýjar lífsvenjur rákust á, þjóðlífið varð
andstæðufyllra og fjölbreyttara en áður.
Viss vakning átti sér stað sem náði yfir
andlega og siðferðilega lífið í heild sinni.
Menn drógu í efa skráða og óskráða laga-
bálka sem bundið höfðu hugsun og
breytni manna, ekki síst í trúmálum.
Ástæðan var meðal annars sú að þekking-
in hafði dreifst. Áður hafði þjóðfélagið,
hagur þess og viðhald, verið mikilvægur
þáttur í trúarlífinu: prestamir voru ekki
aðeins andlegir leiðtogar heldur og ver-
aldlegir valdsmenn, fulltrúar ríkis og rétt-
ar, oft öflugir jarðeigendur á okkar
mælikvarða. Samfélagið skiptist í margar
og smáar einingar en var þó samstætt og
miðstýrt á flestum eða öllum sviðum.
Prestamir varðveittu hina opinberu hug-
myndafræði og dreifðu henni samkvæmt
ákveðnum reglum, djúp gjá var staðfest
milli þeirra og almúgans. Þeir höfðu vald
yfir sannleika sem öðmm var að miklu
leýti hulinn þótt tal þeirra færi fram fyrir
opnum tjöldum, sannleika sem útilokaði
þá þekkingu er ekki var sniðin að trúar-
legum og lögfræðilegum reglum. Þekk-
ingin var með öðrum orðum bundin við
hóp embættismanna sem ákvað hver
mætti tala, hvernig, um hvað og hvenœr.
Þessi hópur drottnaði yfir orðræðu sam-
félagsins og ákvað hvað væri rétt og skyn-
samlegt; frávik voru tengd við óskynsemi
og/eða uppreisn, fjarstæðu, villu, hið
óhugsanlega. Það skýrir að nokkru leyti
af hverju níhilísk verk 19du aldar, raun-
veruleg uppreisnarverk, komu ekki út fyrr
en löngu síðar á annarri öld, verk eins og
TMM 1990:1
27