Tímarit Máls og menningar - 01.03.1990, Síða 31

ræðu. Á sinn hátt var hún andsvar við
sálrænni reynslu — eyðan hið innra hafði
breyst úr stopulli kennd í veruleika, en
þráin þó vaxið, þráin til að fylla hana
merkingu. Þessar bókmenntir eru fullar af
döprum níhilisma án þess þó að hann sé
fastmótuð lífsheimspeki; óreiðan, hið
þversagnakennda er veruleiki þeirra.
Ástæða þess er fólgin í byltingarástand-
inu sjálfu, ástandi sem einkenndist af
árekstrum, stríði hugmynda, niðurrifi
sannleika.
Franski hugsuðurinn Michel Foucault
hefur sýnt fram á að þekking sérhvers
tíma er reist á djúplægum myndunarregl-
um sem ráða því hvemig og um hvað er
talað eða skrifað, reglum sem gera ákveð-
in hugsunarform möguleg. Þessar reglur
nefndi hann „dulvitund þekkingarinnar.“
Þær festa og takmarka orðræðu hvers
tíma, stýra vilja okkar til sannleika, því
hvernig þekkingin er framleidd og bundin
í form. Þær stjóma því hvemig við flokk-
um veruleikann, valda því að nánast er
ómögulegt að hugsa eða tala á annan veg.
Sá sem það reynir er lýstur geðveikur,
handan skilnings og skynsemi. I ljósi
þessara orða má skilgreina menningar-
byltingu á eftirfarandi hátt: hún er tíma-
skeið þar sem innri gerð þekkingarinnar
breytist: það hvernig við hugsum og töl-
um um heiminn. Breytingin nær með öðr-
um orðum dýpra en til einstakra þekk-
ingaratriða eða hugmynda. Það er eins og
allt losni úr böndum, allt það sem skyn-
semi tímabilsins á undan útilokaði brýst
fram: brjálsemin, hið óhugsanlega, tilvilj-
unin. Það sem áður heyrði til undantekn-
inga verður að almennri tjáningu um
stundarsakir uns komið er á nýrri reglu
sem yfirleitt er ekki síður kúgandi en sú
sem fyrir var. Við þessar aðstæður á sér
stað mikil gerjun. Bókmenntirnar skil-
greina sérstöðu sína á nýjan hátt. Þær
leysa nánast upp sinn fyrri veruleika og
brjóta niður gömul form, sérhæfa sig í
gagnrýni á hinn meðvitaða mann og draga
dulvituð skilyrði fram í dagsljósið: hið
óhugsaða í manni og menningu. Um leið
rífa þær niður sannindi samtíðarinnar. Við
lítum á sannleikann, segir Foucault, sem
auðlegð og frjósamt afl en erum ómeð-
vituð um vélbúnaðinn sem í honum býr,
viljann sem útilokar. Ástæðan er sú að
tungumálið er svið þrár og valds, afla sem
nauðsynlegt er að dulbúa til að sannleikur
hvers tíma fái staðist. Þeir sem svipta
hulunni burt, þeir sem sýna fram á að
sannindi eru byggð á hagsmunum og fé-
lagslegum vilja, þeir brjóta niður múrinn
á milli vits og vitleysu, skynsemi og sturl-
unar. Slíkir menn eru yfirleitt útlagar
sinnar samtíðar.
Á öðrum og þriðja áratugi þessarar ald-
ar skilgreindu íslenskar bókmenntir mann
og heim upp á nýtt. Höfundar eins og
Halldór Laxness stóðu þá frammi fyrir
ákveðnu vandamáli: Hvemig kæmust þeir
hjá því að endurtaka þá orðræðu sem þeir
höfnuðu í orði kveðnu, orðræðu sem
byggðist á skynsemi hins liðna? Þetta
virðist hafa brunnið mjög á Halldóri.
Þannig segir hann í skemmtilegu bréfi
árið 1923 að það þurfi að „kúltivera-nu-
ancera og instrumentera“ íslenskt mál;
ennfremur: „Málið hjá þessum Snorra er
sennilega ekki óviturlegt, það sem það
nær, og góð íslenska. (Víða verður hann
þó að grípa til erlendra orða.) En sem sagt,
það liggur á alt öðrum sviðum en okkar
mál, og maðurinn hugsar með alt öðruvísi
innréttuðum heila en nútíðarmenn, og int-
TMM 1990:1
29