Tímarit Máls og menningar - 01.03.1990, Qupperneq 90

kvæðalist: annars vegar munnlegri ljóða-
hefð af því tagi sem hann telur vera við lýði
meðal Serba, þar sem kvæðamennirnir
spinni upp kvæðin um leið og þeir flytja
þau, og svo hins vegar skriflegum skáld-
skap, þar sem kvæðin eru samin á pappím-
um og fyrir pappírinn (eða þá bókfellið) og
til er einn „réttur frumtexti“, sem síðan er
hægt að afrita, læra utanbókar og flytja ef
svo ber undir. Milli þessara greina skáld-
skaparins er svo að hans dómi óbrúanlegt
bil: þessar tvær aðferðir til yrkinga eru svo
mjög ósamræmanlegar að ekkert skáld get-
ur haft þær báðar á valdi sínu í senn, og því
tilheyra kvæði annað hvort munnlegri hefð,
í þeirri merkingu sem Parry og Lord leggja
í það orð, eða skriflegri hefð — ekkert
millistig er til né getur yfirleitt verið til.
Þessi kenning er fyrst rökstudd með ýms-
um hugleiðingum um ljóðatækni serbnesku
sagnasöngvaranna, hvemig þeir hafi lært
listina og þjálfað hana og hvemig þeirra
sálarlífi og andlegum vinnubrögðum sé
háttað, og verður vikið nánar að því hér á
eftir. En niðurstaðan er sú, að kvæðamaður
sem spinnur á þennan hátt upp söguljóð geti
alls ekki notað þá tækni til að semja „skrif-
legt kvæði“ í þessum stíl en með þeim
möguleikum til aukinnar fágunar, nákvæm-
ari uppbyggingar og slíks sem sú tækni
bjóði upp á, þó svo að hann hafi vald á
ritlist: hann verði að semja kvæðið beint í
munnlegum flutningi með undirleik eins
strengs fiðlunnar til að halda þræðinum (því
hugsun hans göslast áfram með sama hraða
og kveðandin) og sjá til þess að ljóðlínumar
séu réttar. Þar sem Lord er fima nákvæmur
vísindamaður og lætur sér ekkert munnlegt
óviðkomandi nefnir hann reyndar dæmi um
að kvæðamaður hafi haldið ljóðlínum í
réttri lengd án fiðlu, en til þess hafi þurft
dálítinn skammt af áfengi. Til þess að varð-
veita kvæðið verði aðrir að taka það upp eða
reyna að skrifa það niður eftir munnlegum
flutningi kvæðamannsins, þótt það sé
reyndar erfitt vegna hraðans — því stoppi
flytjandinn eða hægi á sér til að gefa skrif-
urum svigrúm ruglist skáldskapurinn gjam-
an og línurnar verði óreglulegar. Kvæða-
maðurinn geti að vísu reynt að skrifa sögu-
ljóðið sjálfur niður um leið og hann spinnur
það upp, en svoleiðis tvískiptingur og
þungarokk milli munns og handar sé ekki
annað en vond aðferð til að færa munnlegt
kvæði í letur og gefi lélegan árangur. En
hvernig sem skrifaður texti af þessu tagi sé
fenginn, verði hann aldrei annað en mynd
af einum flutningi, þ.e.a.s. nokkurs konar
„frysting" á verki sem sé sífellt að breytast
og verða til upp á nýtt.
Þessar röksemdir ná ekki nema til annarr-
ar hliðar viðfangsefnisins og er þá eftir að
athuga hina, sem sé hvort „menntað skáld"
sem hafi fyllilega á vaidi sínu þá tækni að
semja ritverk, geti notað þennan munnlega
kvæðastíl til að skálda söguljóð, sem sé í
sama anda en þá einhvers konar millistig
milli munnlegrar og skriflegrar hefðar.
Þessu svarar Lord mjög ákveðið neitandi.
Hann telur að slíkt verk verði gerólíkt
munnlegum kvæðum og taki á sig öll ein-
kenni bóklegs ljóðastíls, þannig að ekki sé
hægt að flokka það öðru vísi en til þeirrar
hefðar einnar. Nefnir hann nokkur skýr
dæmi þess hvemig serbnesk kvæði rituð
sem samin séu „í stíl munnlegra söguljóða"
hafi samt sem áður alveg augljós og ákveð-
in „bókmenntaeinkenni“, af því að höfund-
ar þeirra hafi verið sálarlega úr takti við
munnlegu hefðina (bls. 132): þau eru t.d.
með endarím og skiptast í vísur, en ekkert
slíkt er til í munnlegum söguljóðum og svo
fækkar hefðbundnum formúlum og endur-
tekningum til muna, en í staðinn fara nýjar
formúlur að skjóta upp kollinum, t.d. það
stílbragð að byrja söguljóð á ártali, og bend-
ir þetta skýrt til ritaðrar hefðar.
Niðurstaða þessarar röksemdafærslu
verður því ekki aðeins sú, að einungis sé til
tvenns konar kvæðahefð og engin millistig,
88
TMM 1990:1