Tímarit Máls og menningar - 01.12.1991, Page 10

Hitters0en“ eftir Conrad Nicolai Schwach.
Trúlega hafa Bimi blöskrað hörð orð Jónas-
ar í Fjölni um þýðingu séra Ama og hann
fundið sig af þeim ástæðum knúinn til and-
mæla, þannig að öðrum þræði verður að líta
á skrif hans sem málsvörn fyrir vin. Þrátt
fyrir það er engin ástæða til þess að ve-
fengja að hann gagnrýni kvæðið af fullri
einlægni. Hann vill kalla kvæði Jónasar
„Tilgerð“, og í stuttu máli má segja að
gagnrýni hans sé fyrst og fremst stærð-
fræðileg. Honum eru skáldaleyfi Jónasar
þyrnar í augum. Hvassasta athugasemd
hans í garð Jónasar er til dæmis að hann hafi
eitt bam í sínu kvæði í stað tvíbura frum-
kvæðisins og þannig smækki hann hetjudáð
móðurinnar því allir viti að það sé erfiðara
að bera tvö böm en eitt.
Tvítog þekkingar og skynjunar
Ég hef eytt þessum orðum á Björn Gunn-
laugsson vegna þess að ég held að Kristján
Karlsson hafi rétt fyrir sér í þessu og vel
kann að vera að hægt sé að varpa einhverju
ljósi á heimspekilegar rætur margra kvæða
Einars Benediktssonar með því að rekja
þetta leiðarhnoða aðeins lengra. Gunnar
Harðarson, heimspekingur og skáld, hefur
í grein um Njólu látið eftirfarandi orð falla:
Ætlun höfundarins er að ráða tilgang
heimsins af byggingu hans. Ritið telst að
þessu leyti til svonefndrarnáttúrlegrarguð-
fræði. Meginröksemdirnareru af þeim toga
sem heimspekingar kalla „skipulagsrök"
og felast í því að líta á það sem virðist
skynsamleg skipan heimsins og náttúrunn-
ar sem rök fyrir því að einhver hafi komið
þessari skipan á, það er að segja Guð.8
Nú er það svo að þeir sem hafa skrifað um
guðshugmynd Einars Ben. hafa (að sjálf-
sögðu) ekki verið á eitt sáttir um hana.
Ýmsir hafa talað um algyðistrú í því sam-
hengi, guð og heimurinn verði þar ekki
greind að. Guð komi fram í sumum kvæða
Einars sem eins konar alveldissál sem ekki
verði skilin frá sköpuninni og birtist með
táknlegum hætti í hinum skapandi krafti
náttúrunnar. Gegn þessu sjónarmiði er hins
vegar hægt að benda á fjölmörg kvæði Ein-
ars sem votta um fullkomlega hefðbundnar
lúterskar hugmyndir um guð og tilveruna,
og þótt víða gæti efasemda, má auðvitað
taka þær sem umhugsun um trú og er sterk
hefð fyrir því í íslenskri bókmenntafræði.4
Þannig má sjá báðum þessum hugmyndum
stað í kveðskap Einars Ben. og er það að-
eins ein mótsögn af mörgum.
Hefð stendur líka í vegi þess að við getum
nálgast hugmyndaheim Einars gegnum
viðhorf hans til dauðans, eins og stundum
er hægt í bókmenntum, þótt hann sé mjög á
dagskrá hjá Einari. Almennt séð eru hefðir
í Ijóðagerð afar sterkar, en lfklega er þó
eftirmælagerðin einna rammast bundin
hefðum, svo hafa verður mikinn fyrirvara á
því að draga víðtækar ályktanir af erfi-
kvæðum skálda um hugmyndir þeirra um
dauðann og eilífðina. Við þurfum reyndar
tæplega á því að halda með Einar. Ég fæ
ekki séð að hugmyndir hans stingi að neinu
marki í stúf við viðteknar venjur, enda er
engum blöðum um það að fletta að hin
lúterska guðstrú er ein af meginstoðunum í
hugmyndaheimi kvæða Einars og þrátt fyr-
ir þær vangaveltur sem á eftir koma er ég
sammála Kristjáni Karlssyni um það að
trúin á persónulegan guð hafi verið Einari
eiginleg alla tíð og hann aldrei sagt alger-
lega skilið við hana á neinu skeiði lífs síns.
En rætur hugmynda hans eru miklu fleiri
8
TMM 1991:4