Tímarit Máls og menningar - 01.12.1991, Page 11

eins og gefur að skilja um svo flókinn og
einkennilegan vef hugsana sem birtist okk-
ur í kveðskap þessa manns.
Eitt af því sem orkar einna sterkast á
mann hjá Einari er þetta tvítog þekkingar
eða skilnings annars vegar og svo skynjun-
ar hins vegar. Þrátt fyrir tröllatrú hans á
vitinu, vísindunum og þekkingunni þá
kemur líka svo oft fram hjá honum að þetta
dragi ekki alla leið. Skynjun og innsæi (eða
trú) taki þar við sem hitt þrýtur. Þetta má
hiklaust rekja til rómantískrar heimspeki og
er reyndar eitt af megineinkennum hennar,
en stundum er talað um að Immanúel Kant
hafi lagt grundvöll að henni með ídealisma
sínum og kenningum um greinarmun skiln-
ings og skynjunar, fruntspekilegum veru-
leika og takmörkunum hreinnar skyn-
• 10
serm.
Rómantísk heimspeki gengur ekki síst út
á tvíhyggju, greinarmun efnis og anda og
þrá eftir einingu þeirra. Friedrich Schelling,
prófessor í Jena, var einn af helstu hug-
myndasmiðum rómantíkur. Meðal þess
sem hann skrifaði, var gömul hugmynd um
lífskraftana sem hann tók upp og endur-
bætti. Þar skoðar hann náttúruna sem eina
lífræna og sálu gædda heild, en skipar
kröftunum innan hennar til sætis og voru
þeir æðri eftir því sem ofar dregur og sat
Guð í efstu tröppunni. Meðal þeirra krafta
sem hann talar um eru segulmagn og raf-
kraftar af ýmsu tagi. Ef einhver kveðskapur
ber vitni þessu lífskraftatali þýska Jena-
skólans í rómantískri heimspeki, þá er það
Njóla Bjöms Gunnlaugssonar og hann talar
m.a.s. um þennan tröppugang. En hver
maður sem les kvæði Einars Benediktsson-
ar hlýtur einnig að hnjóta um allt hans
kraftatal, sem vissulega er af margvíslegu
tagi, en ég vil leyfa mér að halda fram að sé
þessarar sömu ættar. Hér erum við kannski
komin að bókmenntasögulegu álitamáli
sem mig langar líka að minnast á og varpa
fram kenningu um.
Nietzsche eöa Schelling?
I íslenskum bókmenntasöguritum er yfir-
leitt talað um að Einar Benediktsson til-
heyri svokallaðri nýrómantík í skáldskap
og hefur hann verið bendlaður við ýmislegt
ættað frá Friedrich Nietzsche, s.s. ofur-
mennisþrá. Að minni hyggju hafa slíkar
staðhæfingar frekar stuðst við stór-
mennskudrauma Einars á sviði atvinnulífs
en kvæði hans, þótt vissulega megi slíkt
finna þar ef beinlínis er leitað að því. Það
verður ekki dregið í efa að í kvæðum Einars
er að finna mikla dýrkun á krafti og mikil-
leik, hann vegsamar þetta í kvæði eftir
kvæði. En sá kraftur sem hann lofsyngur er
oftast nær fýsiskur, þetta er nánast hrein og
ómenguð eðlisfræði eins og hjá Bimi
Gunnlaugssyni. Mjög víða í kvæðum Ein-
ars er talað um orku og kraft hreinlega í
eðlisfræðilegum skilningi og er þá vísað til
krafta náttúruaflanna og alheimsins. Af
sömu rót er dýrkunin á líkamlegum krafti,
eins og t.d. í kvæðinu um Egil Skallagríms-
son, sem auðvitað er ekkert annað en eðlis-
fræði eða, ef mönnum er illa við svo
skólabókalegt orð þá má kalla þetta aflfræði
eða kraftafræði. Hið sama er að segja um
tal hans um ljósið, sem víða kemur fyrir. Þar
er engin guðfræðileg mystík á ferðinni
heldur hrein og klár eðlisfræði.
Til þess að fylgja eftir þessu álitamáli um
hvar beri að setja Einar niður í bókmennta-
sögunni, vil ég minna á að þeir staðir þar
sem menn hafa bent á að gæti hugmynda
TMM 1991:4
9