Tímarit Máls og menningar - 01.12.1991, Síða 45

hinn ósýnilega hvervetna í náttúrunni, í
mannkynssögunni og lífi einstaklingsins,
þótt það, sem hún sér, verði eigi altjend
sannað. —20
Það er athyglisvert að lesa þetta síðbúna
uppgjör Gríms Thomsens við natúralism-
ann er hann birti svo skömmu fyrir andlát
sitt.21
Hér þótti Benedikt hins vegar ómaklega
vegið að rithöfundum og kenningasmiðum,
sem hann aðhylltist, og skoðanir þeirra
rangfærðar. Birtist grein hans, „Svar til
Kirkjublaðsins“, í Bjarka 20. og 26. mars
og 2. apríl 1897. Hann hóf mál sitt á þessum
orðum:
Þó ritgjörðin í 2. nr. Kirkjublaðsins þ.á.
um bók Balfour’s, „Foundations of belief‘,
hafi vísindalegan blæ og sé rituð af lærdómi
miklum, þá er þó ýmislegt í henni, sem er
mjög villandi fyrir þá, er ekki þekkja þá
menn, sem þar eru nefndir, og sumt í henni
mun varla geta talist rétt.
Það er raunalegt, að þá sjaldan lærdóms-
menn vorir reyna að fræða íslenska alþýðu
eitthvað um lífsskoðanir og kenningar er-
lendra vísindamanna, þá skuli það oftast
verða til þess, að alþýða fær alveg rangar
hugmyndir um þessa menn og þýðingu
þeirra fyrir mannlífið og þroskun þess.
Hann vék síðan að flokkun Gríms á vís-
indamönnum eftir því hvort þeir færu „efri
leiðina“ eða „neðri“ og þótti hallað réttu
máli um hina síðar nefndu:
Um þennan flokk vísindamanna segir
svo höf. að þeir hafi öngan siðalærdóm; að
þeir þekki hvorki samvisku né sálarinnar
ódauðleik; að þeir þekki ekki stríðið milli
holdsins og andans, og fleira þessu líkt. A
öðrum stað í ritgjörðinni segir, að þeir Dar-
win, Huxley, Spencer, Mill og Comte hafi
verið natúralistar og tilheyrt þessum flokki
vísindamanna; að þeir hafi farið neðri leið-
ina, gagnstætt þeim Kant og Hegel, sem
hafi farið efri leiðina.
Þetta er nú hér um bil allt sem ritgjörðin
fræðir menn um lífsskoðanir og kenningar
þessara manna. Og hvaða hugmynd mun
það gefa fáfróðri alþýðu um þessa menn?
Hún mun ímynda sér að þeir hafi verið
líkari óarga dýrum en góðum og göfugum
mönnum. Hún þekkir ekki kenningar
þeirra, breytni eða sálarlíf, og breytni þeirra
og kenningar mun hún ímynda sér í eðli-
legu sambandi við þessa fögru(!?) lýsingu
á skoðunum þeirra.
Taldi Benedikt að mjög væri villt um fyrir
alþýðu með slíkum rangfærslum:
Meira gagn hefði höfundurinn unnið
með því að fræða alþýðu með sannindum
um ævi þessara manna, um breytni þeirra
og þann hluta af starfsemi þeirra sem hún
fær skilið. Með því hefði hann sýnt alþýðu
eftirbreytnisverðar fyrirmyndir góðra og
göfugra manna, sem með óþreytandi elju
leituðu sannleikans og opnuðu mönnunum
áður óþekkt víðsýni í náttúmnnar og hug-
sjónanna ríki.
Það er líka fjarri öllum sanni að kalla alla
þessa menn materialista, þótt rannsóknar-
efni þeirra og kenningar séu eigi eins meta-
fysiskar sem þeirra Kants og Hegels, eða
þótt þeir ályktuðu út frá öðrum premissum.
Hvorirtveggja leituðu hins sama: meira
andlegs víðsýnis, en sönnunaraðferðum
þeirra mætti líkja við induktiva og deduk-
tiva rökfærslu. — Hvað yrði líka úr fram-
förum og þroskun mannsandans, ef allir
færu einmitt sömu leiðina, ef enginn reyndi
að brjótast nýjar leiðir, ryðja nýjar andans
brautir, ef menn löggiltu um aldur og ævi
eitthvert eitt heimspekikerfi
Síðan sneri hann sér einkanlega að við-
TMM 1991:4
43