Tímarit Máls og menningar - 01.09.1993, Page 107

um er hægt að breyta, sóknir er mögulegt að
leggja niður og með þeim kirkjur þeirra. Kirkja
verður hins vegar trauðla flutt milli sókna í
eiginlegum skilningi, þar sem hún er miðstöð
sóknarinnar. Guðshús, sem ekki hefur þá stöðu,
ætti ekki að kalla kirkju í fræðilegum texta
heldur bænhús eða kapellu. Hið rétta og það,
sem höfundur augljóslega á við, er það, að
sóknir og þar með kirkjur er mögulegt að flytja
milli prestakalla. Það var einmitt það, sem gerð-
ist með Skálholtskirkju beggja vegna síðustu
aldamóta.
Á sama hátt kann að vera, að túlkanir höfund-
ar á atriðum, er liggja utan sérfræðisviðs hans
séu stundum of þröngar. í bókarlok (sjá bls.
301) fjallar hann um stærðarbreytingu Skál-
holtsdómkirkna, sem er mjög áhugavert atriði
með víðtæka kirkju- og menningarsögulega
skírskotun. Þar kemur fram, að kirkjumar hafa
minnkað mjög í tveim áföngum annars vegar
milli Gíslakirkju (1567-1650/1673) og Brynj-
ólfskirkju (1650-1802) en hins vegar milli
hennar og Valgerðarkirkju (1802-1851). Síðari
stærðarbreytingin var mun meiri en sú fyrri, þar
sem Gíslakirkja var „aðeins“ rúmlega tveimur
og hálfum sinnum stærri en Brynjólfskirkja að
flatarmáli, en hún var aftur á móti ríflega fjórum
sinnum stærri en Valgerðarkirkja. (Á þessum
stað virðast stærðarhlutföll tveggja síðarnefndu
kirknanna að vísu hafa misritast. Brynjólfs-
kirkja var samkvæmt töflu á bls. 303 ríflega
fjórum sinnum stærri en Valgerðarkirkja að flat-
armáli en ekki ríflega sex sinnum, eins og segir
á bls. 301. Það hlutfall á aftur á móti við rúm-
málið).
Fyrri breytinguna skýrir höfundur með tekju-
tapi Skálholtsbiskupsdæmis við innreið sið-
skiptanna sem og almennri hnignun landsgæða.
Eflaust er hluta skýringarinnar að leita í hag-
sögulegum atriðum á borð við þau, sem hér eru
talin. Þar með er þó ólíklegt, að öll sagan sé
sögð. Siðbreytingin sem slík, guðfræðileg
áherslubreyting hennar og helgisiðafræðilegar
afleiðingar, eiga án efa sinn þátt í þessari þróun.
Á miðöldum var mönnum ofarlega í huga, að
kirkjur væru öðrum þræði reistar Drottni til
dýrðar. Af þeim sökum var mikilvægt, að þær
væru sem stærstar og glæsilegastar. Eftir sið-
breytingu var fremur litið á kirkjur sem vett-
vang fyrir guðsþjónustu safnaðar. Hafði þetta
nýja sjónarmið meðal annars áhrif á stærð
kirkna, jafnvel þó um dómkirkjur væri að ræða.
Við siðbreytinguna einfölduðust helgisiðir
kirkjunnar einnig á margan hátt. Meðal annars
féllu niður allir þeir þættir, er lutu að áköllum
helgra manna. Hafði þetta meðal annars þau
áhrif, að hver kirkja þurfti nú aðeins að rúma eitt
altari og hafði það bein áhrif bæði á stærð og
lögun kirkna. Eftir siðbreytingu voru því ekki
sömu guðfræðilegu forsendur fyrir því að reisa
kirkjur af sömu stærðargráðu og tíðkast höfðu
á miðöldum. Samband siðbreytingar og
smækkunar kirkjubygginga í Skálholti er þó
engan veginn einfalt. Gíslakirkja var reist rétt
rúmum aldarfjórðungi eftir siðbreytingu, en
hélt þó sömu stærð og miðaldakirkjumar. Það
flækir málin enn, að Brynjólfur Sveinsson, er
fyrstur rauf kirkjubyggingahefð miðaldanna í
Skálholti, var mjög mótaður af fommennta-
stefnunni og því hallur undir ýmsa „kaþólska"
þætti í arfi kirkjunnar. Þessa þverstæðu er þó
mögulegt að skýra út frá kirkjusögu siðbreyt-
ingartímans. Rannsóknir síðustu ára hafa ótví-
rætt sýnt fram á, að siðbreytingin hér á landi var
mjög hæggeng á fjölmörgum sviðum, þar á
meðal í öllu er varðaði helgisiði og trúarlegt
atferli almennt. Af þeim ástæðum er vart að
undra, þó Gísli Jónsson biskup í Skálholti, er
alist hafði upp og numið öll klerkleg fræði á
kaþólskum tíma, hafi ekki að fullu áttað sig í
þessu efni og staðið að fyrstu dómkirkjubygg-
ingu á landinu á lútherskum tíma í sama anda
og tíðkast hafði á miðöldum. Á tímum Brynj-
ólfs biskups tæpri öld síðar lágu hinar guðfræði-
legu og kirkjupólitísku forsendur hins vegar
mun ljósar fyrir og gerðu smækkun dómkirkj-
unnar sjálfsagða. Þær staðreyndir að Skálholts-
kirkja var áfram dómkirkja og að í Skálholti var
rekinn dómskóli, sem hafði margháttuð áhrif á
helgihald í kirkjunni, útheimti þó áfram kirkju
af umtalsverðri stærð. Guðfræði biskupsins
sjálfs hefur einnig unnið gegn of mikilli smækk-
un kirkjunnar. Áhrif guðfræðinnar koma þó ef
til vill enn frekar fram í lögun kirkjunnar, sem
hélt hliðarstúkum og fleiru, sem ekki var þörf
fyrir vegna lúthersks helgihalds. Til hliðsjónar
ber að hafa hugfast, að einföldun dómkirkjunn-
ar á Hólum var mun róttækari við byggingu
TMM 1993:3
105