Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2014, Side 117

116
Býsna hart var þó tekist á um Straumrof á sínum tíma og jafnvel mætti
halda því fram að verkið hafi haft óvenjulega „stuðandi“ eða truflandi áhrif
á suma gagnrýnendur. Það á reyndar ekki aðeins við um menningarummæl-
endur eins og fram kemur í vikublaðinu Dvöl en þar segir að „mikill hluti
Reykvíkinga hefir snúizt á móti þessu leikriti“, en til þess skírskotar Sveinn
Einarsson þegar hann segir leikritið hafa farið „fyrir brjóstið á […] góð-
borgurum“ og Halldór Guðmundsson þegar hann segir verkið hafa þótt
„afar hneykslanlegt“.22 Þetta er athyglisvert ef litið er til þess að sennilega
er um að ræða eitt ópólitískasta skáldverk sem Halldór sendi frá sér um
áratuga skeið og því hægara sagt en gert að skýra þá ofgnótt sem gerði vart
við sig í neikvæðum skrifum með tilvísun til þeirrar pólitísku úlfúðar sem
gjarnan vildi „afvegleiða“ umræðuna um verk skáldsins.23 Þegar nánar er
að gáð kemur í ljós að truflandi áhrif verksins má í flestum tilvikum rekja
til einnar og sömu rótar, „lausbeislaðrar“ kynhvatar aðalpersónunnar Gæu
Kaldan, en í lok annars hluta leikritsins sængar hún hjá Degi, unnusta
dóttur sinnar öldu og augljóst er að nóttin er henni mikill ánægjugjafi.
Tilfinningaátökin magnast daginn eftir og snúast um þá flóknu stöðu
sem myndast hefur milli mæðgnanna og ástmanns beggja, Dags, og þá
3–4. Dómurinn í Vísi er undirritaður með upphafsstöfunum „G.J.“, en afar líklegt
verður að teljast að þar hafi haldið um pennann Guðbrandur Jónsson, prófessor og
rithöfundur, f. 1888, d. 1953. Kaþólikki sem gekk á fund páfa, víðförull bókavörður,
málamaður mikill, túlkur og þýðandi, sem var réttilega eða ranglega bendlaður við
starf fyrir Þjóðverja í bæði fyrri og seinni heimsstyrjöldinni.
22 „J.J.“, „Straumrof“, Dvöl, 16. desember, 1934, bls. 11–12, hér bls. 11; Sveinn Ein-
arsson, „Vorið geingur í lið með kálfum. Um Laxness og leiklistina“, Þar ríkir
fegurðin ein. Öld með Halldóri Laxness, ritstj. Einar Sigurðsson, Reykjavík: Lands-
bókasafn Íslands – Háskólabókasafn, 2002, bls. 23–49, hér bls. 24. Halldór Guð-
mundsson, Halldór Laxness. Ævisaga, bls. 344.
23 Því er stundum haldið fram að pólitík hafi byrgt mönnum sýn á listrænt gildi
skáldverka Halldórs og virðist þar óbeint stuðst við þá forsendu að ópólitískar við-
tökur bókmenntaverka séu mögulegar, eða að fagurfræði sé sjálfstætt orðræðusvið
og því með einhverjum hætti ópólitísk. Þessar forsendur eru um margt hæpnar en
að því er þó einnig að gæta að ekki er óvanalegt að rithöfundar sem láta sig pólitísk
málefni varða og eru vígreifir í þokkabót veki öðruvísi (og harðari) viðbrögð en
höfundar sem halda sig á huglægari eða hlutlausari slóðum. Að þessu sögðu er
mikilvægt að skilgreina fullyrðinguna í meginmálinu með örlítið nákvæmari hætti.
Enda þótt Straumrof sé ekki „pólitískt“ verk í sama skilningi og Atómstöðin (1948)
eða Silfurtúnglið (1954), þ.e.a.s. það tekst hvorki með beinum eða allegórískum
hætti á við hitamál í stjórnmálum á borð við hvort leyfa eigi herstöð á Íslandi eða
hvort þjóðin gangi í nATÓ, er verkið samt rammpólitískt og snertir á eldfimari
hlutum en þeim sem flokkast undir skotgrafaerjur í pólitík, það er að segja menn-
ingarlega mótun kynverundar kvenna.
BJöRn ÞóR vilHJálmSSon