Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2014, Síða 145

144
anga raunsæishefðarinnar sem verkið virðist tilheyra framan af. Við tekur
sálfræðileg refskák og rökfræðilegt einvígi Gæu og Dags og undir niðri
kraumar hvatalífið.
Í lokahluta þessarar umfjöllunar verður nánar gætt að framsetningu
textans á kapítalískum nútíma og túlkun á verkinu sett fram, þar sem
félagsleg greiningartæki og sálfræðileg verða tvinnuð saman til að draga
upp nákvæmari mynd af gagnrýnisbroddi verksins. Fjallað verður um þýð-
ingu þess að viðteknum samfélagshugmyndum um konur og kynlífsnautn
þeirra er ögrað, og hvernig viss bölsýni hefur tekið stað bjartsýninnar sem
var undirliggjandi í greinum Halldórs um nývæðingu á þriðja áratugn-
um.113
Af konum, körlum og oki siðmenningarinnar
Eina þekktustu kenningu tuttugustu aldarinnar um tengsl kapítalisma og
nútímavæðingar er að finna í Die protestantische Ethik und der Geist des
Kapitalismus (Siðferðiskerfi mótmælendatrúar og andi kapítalismans, 1905)
eftir Max Weber en spurningin sem liggur verkinu til grundvallar er hvers
vegna ákveðin menningarsamfélög í vestrinu sátu einsömul að nýtingu
(eða virkjun) rökvæðingarferla sem fleyttu þeim inn í kapítalískan nútíma
auðs og valds. Enda þótt kenningakerfið sé í grunninn ekki kynjað er
fræg myndlíking Webers um nútímann sem járnbúr gagnlegt verkfæri í
kynjafræðilegri túlkun á leikverki Laxness, líkt og drepið verður á hér að
aftan. Jafnvel mætti halda því fram að í seinni tíð sé það ekki aðeins hin
umfangsmikla kenningasmíð um „anda kapítalismans“ sem fangað hafi
athygli fræðimanna heldur einnig stutt hugleiðing í lokahluta bókarinnar
þar sem Weber horfir fram á veginn um leið og hann veltir fyrir sér stöðu
hinnar kapítalísku efnahagsformgerðar um aldamótin 1900.
Verkið skartar í vissum skilningi söguhetju en það er hinn vestræni
hvíti karlmaður, og „söguþráðurinn“ greinir frá því hvernig hann yfirsteig
árþúsunda sögu miskunnarlausrar lífsbaráttu, trúarlegrar fáfræði og félags-
legrar stöðnunar með því að beisla hæfileika til rökhugsunar, og byggja í
framhaldinu borgir, beygja náttúruöflin að vilja sínum og lifa tiltölulega
þægilegu og öruggu lífi.114 Ætla mætti að í bókarlok standi söguhetjan
113 Skáldleg orðræða og félagsleg í höfundarverki Halldórs er ekki lögð að jöfnu en
gert er ráð fyrir gagnvirkum áhrifum og tengslum.
114 Ef spurt er hvaða menningarlegu þættir gerðu þessa þróun mögulega þá er svar
Webers að meðal íbúa afmarkaðra svæða í Evrópu á tilteknu tímabili hafi verið
BJöRn ÞóR vilHJálmSSon