Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2015, Síða 19

18
[…] skapað sitt eigið hlutskipti þótt hann væri háður uppruna sínum
og umhverfi. Hann var allt annað og meira en skrúfa í maskínuverki
vísindalegrar heimsmyndar. Og gæti hann beitt stjörnu fyrir vagn
sinn eins og einhverju sinni var sagt, þá var hann ekki lengur hvikult
stjörnuljós heldur sólarkringla sinnar eigin tilveru.32
Að þessu leyti virðist skáldsagnagerð íslenskra raunsæishöfunda í upp-
hafi aldarinnar eiga sér samhljóm í heimspeki Ágústs sem hafnaði bæði
strangri efnis- og vélhyggju. Hinsvegar var sálarfræðileg og ekki síður
siðferðileg afstaða Ágústs með öðrum brag en einkenndi verk raunsæis-
höfundanna. Ef leitað er aftur til rannsókna Matthíasar Viðars kemur í ljós
að söguhetjur þeirra gátu ekki talist vera góðar siðferðilegar fyrirmynd-
ir samkvæmt sálar- og siðfræði Ágústs. Eitt algengasta einkenni þeirra
voru djúpstæð sálfræðileg átök við „þungbær lífskjör“ sem birtust fyrst og
fremst í tilhneigingunni til að „kæfa eigin hvatir“. Með þeim hætti var sett
ótvírætt jafnaðarmerki milli „sjálfsafneitunar og hetjuskapar, sálargöfgi
og sjálfsfórnar“ í verkum þeirra.33 En þó svo að Ágúst legði ætíð áherslu á
jákvætt gildi sjálfsaga, karlmennsku, ósérplægni og dygðugs lífernis varaði
hann um leið við bælingu náttúrulegra hvata. Farsælt líf krefðist þvert á
móti þess að maðurinn göfgaði hvatir sínar og fyndi náttúrulegum til-
hneigingum sínum hæfilega svölun.34 Reyndar mætti á þeim nótum líta á
söguhetjur raunsæisverkanna sem víti til varnaðar út frá heimspeki Ágústs.
Þ.e.a.s. sem persónur sem fyrirgera möguleikum sínum til raunverulegrar
lífsfyllingar með því að bæla náttúrulegar tilhneigingar sínar. En það sem
mest er um vert er að báðar þessar andstæðu túlkunarleiðir leiða í ljós samtal
milli heimspeki Ágústs og þeirra bókmennta sem settu svip á samtíma hans.
Verk höfunda á borð við Jón Trausta, Einar H. Kvaran og Guðmund
Friðjónsson verður að skoða í samhengi þeirrar breyttu samfélagsgerð-
ar sem birtist m.a. í örum vexti Reykjavíkur á fyrstu áratugum 20. aldar.
Íbúafjöldi staðarins jókst um 22% á árunum 1890–1920 og einkenndust
sögur þeirra almennt af neikvæðri afstöðu gagnvart áhrifum bæjarlífsins
á bæði einstaklinginn og samfélagið en upphafningu á gildi sveitanna. Af
þeim þrem má segja að Guðmundur hafi gengið hvað lengst og má túlka
32 Sama heimild, bls. 834.
33 Sama heimild, bls. 835.
34 Sjá t.a.m.: Ágúst H. Bjarnason, Siðfræði II. Höfuðatriði siðfræðinnar, Reykjavík:
Prentsmiðjan Gutenberg, 1926, bls. 259.
Jakob GuðmunduR RúnaRsson