Skírnir - 01.04.1987, Blaðsíða 165

SKÍRNIR
RITDÓMAR
159
reynd er eitt af því, sem hneigt hefur fólk, einkum æskufólk, sem
eðlilegt er, að tilteknum átrúnaði, sem nú blasir hvarvetna við, jafnt
á gatnamótum sem á síðum blaðanna. Þar á ég við dýrkun á svo-
kölluðum „frumleika“ og „lífsskynjun“. Þetta tvennt er nátengt;
svo er litið á, að „frumlegir" séu þeir einir, sem kunna að „finna
lífið“. (Mennt og máttur, Lærdómsrit Bókmenntafélagsins, bls. 83-
84).
Það þótti semsagt „æskilegra" að fornritin væru skáldskapur heldur en
söguleg geymd, og innan tíðar höfðu menn það fyrir satt að svo væri. En
nú bendir flest til þess að Þorvaldur Thoroddsen hafi einmitt haft rétt fyrir
sér, og að Eldgjá hafi spúið gríðarlegu hrauni kringum 930.
Þorvaldur Thoroddsen lagði grundvöll að íslenzkri eldfjallafræði með
riti sínuDz'e Geschichte der islándischen Vulkane (Kaupmannahöfn 1925),
og byggði þar á öllum tiltækum rituðum heimildum, Islendingasögum,
annálum, bókum erlendra ferðamanna og síðari tíma lýsingum. Er sú bók
ennþá fyllzta rit sem til er um íslenzka eldfjallasögu, þótt að sjálfsögðu sé
hún úrelt að sumu leyti núorðið.
Aðra stoð íslenzkrar eldfjallafræði og -sögu reisti Sigurður Þórarinsson
með rannsóknum sínum á öskulögum, og kann sú alþjóðlega fræðigrein,
sem hann kallaði tefrókrónólógíu, að vera eina fræðigreinin sem upphaf sitt
á hér á landi. Með hjálp gjóskulagafræðinnar tókst Sigurði að bæta mjög við
þær slitróttu heimildir, sem bækurnar eru, en eins og Þorvaldur Thor-
oddsen segir í inngangi að Eldfjallasögu sinni, fjalla hinar fornu íslendinga-
sögur afar lítið um náttúrufyrirbæri nema slíkt þjóni þeim tilgangi að vera
á einhvern hátt rammi eða sögusvið atburða í samskiptum manna. Og jafn-
framt hefur gossaga ýmissa eldfjalla, einkum Heklu, verið rakin meira en
6000 ár aftur í tímann með hjálp gjóskulagafræðinnar.
Þriðji þáttur íslenzkrar eldfjallafræði eru svo nútíma rannsóknir á virk-
um eldstöðvum, en þær má segja að hefjist af fullum krafti með Heklugos-
inu 1947. Að mörgu leyti hafa samt Kröflueldar verið lærdómsríkastir,
enda vöruðu þeir lengi og voru ákaft rannsakaðir af fræðimönnum margra
sérgreina jarðfræðinnar. Jafnframt hefur „nýja jarðfræðin“ svonefnda,
flekakenningin (1968) ogkenningin um heita reiti (1970), aukið mjögskiln-
ing vorn á íslenzkum eldstöðvum, auk þess sem viðamiklar almennar jarð-
fræðirannsóknir síðustu áratuga hafa varpað nýju ljósi á ýmsa þætti eld-
fjallafræðinnar. Var því óumdeilanlega komið tilefni til að skrifa nýtt yfir-
litsrit um eldfjallafræði og jarðeldasögu Islands. Sigurður Þórarinsson
stefndi að því að „endurskrifa Þorvald“, enda stóð það honum næst. Hann
hafði lagt mest allra vísindamanna til íslenzkrar eldfjallafræði. Eftir Sigurð
liggja grundvallarrit um gos og gossögu Heklu, Surtseyjar, Kötlu, Gríms-
vatna og Oræfajökuls, og honum var létt að skrifa um fræðileg efni þannig
að allir gætu haft af bæði gagn og gaman. En illu heilli entist Sigurði ekki
aldur til að hefja þetta verk. Nú hefur Ari Trausti Guðmundsson, hinn