Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2004, Blaðsíða 53

51
veruleikan. (Guðný Guðbjörnsdóttir, 1994,
2001).
Onnur átök við sjálfsmyndarmótun eru
tengslin á milli sjálfsmyndar (ego-identity) og
þjóðernisjálfsmyndar eða þjóðarvitundar (e.
ethnic- eða national identity) og nú á tímum
átökin á milli þjóðarvitundar og hnattvæðingar
(Wallace-Cowell, 1999). í þessari grein er það
einkum sá hluti sjálfsmyndarinnar sem er til
athugunar. Þetta hugtak hefur verið skilgreint
sem „tilfinning fyrir innbyrðis tengslum á
milli hóps fólks sem á sameiginlega sögu
sem rekja má til sama staðar eða lands“
(Branch, 2001, 414). Hvernig birtist hið
íslenska í sjálfsmyndum ungra íslendinga
nú í ljósi hnattvæðingar? Almennt er talið
mikilvægt fyrir þróun þjóðernissjálfsmyndar
barna og unglinga af erlendum uppruna að
þau hafi góð tengsl við upprunamenningu sína
og að þjóðemissjálfsmynd sé þungamiðjan
í þróun sjálfsmyndar hjá menningarlegum
minnihlutahópum. Þjóðernisminnihlutahópar
búa oft við fordóma og mismunun, sem valda
sálrænum og námslegum erfiðleikum hjá
viðkomandi einstaklingum. Talið er að sterk
þjóðernisvitund veiti einstaklingum slíkra hópa
styrk gegn því að varpa neikvæðum viðhorfum
inn í eigin hóp og hafi jákvæð áhrif á þroska
þeirra og aðlögun (Rannveig Traustadóttir,
2001; Phinney, 1990).
Þó að hnattvæðing sé lykilatriði í menningu
samtímans hefur sálfræði menningar-
samsömunar um of horft fram hjá henni
(Gjerde og Onishi, 2000). Sjálfsmynd óháð
stað (deterritorialized identity) er talin af-
leiðing hnattvæðingar og í andstöðu við
menningarbundið, staðbundið sjálf. Gjerde og
Onishi (2000) setja spurningamerki við að hefð
sem byggist á Evrópska þjóðríkinu og þýskum
hugmyndaheimi sé nothæft tæki til að skýra
áhrif hnattvæðingarinnar í sjálfsmynd fólks og
þróun þjóðarvitundar á 21. öldinni. Greining
á þjóðarvitund krefjist greiningar á ráðandi
orðræðum og hegemónísku valdi. Að öðrum
kosti verði hætta á skilum á milli þjóðarvitundar
og menningar. í því sambandi megi ekki
hunsa margbreytileikann, innflytjendur og
menningarblöndu (e. hybridity). Einnig verði
að gera ráð fyrir innri spennu hjá einstaklingum
á milli sjálfstæðis og samkenndar.
Hugtakið eða fyrirbærið hnattvæðing er
flókið og margslungið. Oft er talað um sex þætti
hnattvæðingar sem hafa mismunandi vægi
fyrir mismunandi einstaklinga: alþjóðlegan
flulning fólks og þjóðarbrota; fjármál og
verslun; boðskipti og upplýsingatækni;
myndun alþjóðlegra samtaka; málfarslega,
menningarlega og hugmyndafræðilega
samræmingu; og heimsvædd eða alþjóðleg
kerfi tákna og ímynda (Marginson, 1999).
Gera má ráð fyrir að hugtakið hnattvæðing sé
skilið á mismunandi hátt hjá viðmælendum,
einkum hjá þeim sem yngri eru. Margt bendir
til að hnattvæðingin, ekki síst flutningur á
fólki og fyrirtækjum, ásamt netvæðingunni
komi hreyfingu á fyrirbæri eins og menningu,
sjálfsmynd/ samsömun/ sjálfsvitund (identity),
kynþátt, ríki, þjóð og stundum fjölskyldu í
hugum fólks og fyrstu viðbrögð virðast oft þau
að fólk vill styrkja það hefðbundna, og halda í
öryggið sem því fylgir (McCarthy o. fl. 2003).
Nokkrar rannsóknir eru til á þessu við-
fangsefni erlendis (Branch, 2001; þemahefti
Harvard Educational Review, 73, 2003) svo og
á æskilegum viðbrögðum í skólakerfinu. Engar
rannsóknir liggja fyrir um þetta ferli hjá ungu
fólki hér á landi, þó að ýmislegt sé þegar vitað
um innflytjendur eða nýbúa á íslandi. Þar má
nefna að árið 2001 voru 18.338 íbúar landsins
eða 6,4% fæddir erlendis og eiga lögheimili
hér. Af þeim vou 9,850 erlendir ríkisborgarar
eða 3,4 % af fjölda landmanna, langflestir á
höfuðborgarsvæðinu. Af Norðurlöndunum er
hlutfallslega flest fólk af erlendum uppruna
búsett í Noregi, því næst í Svíþjóð, þá í
Danmörku og á íslandi en fæstir í Finnlandi
(Ragnheiður Kristinsdóttir, 2002; Hagstofa
Islands; Rannveig Þórisdóttir, Sigurlaug
H. Svavarsdóttir og Jón Gunnar Bernburg,
1997). I ljósi sívaxandi hnattvæðingar og
Evrópuvæðingar þótti fróðlegt að kanna nú
hvernig orðræða ungs fólks um sjálfsmyndir
og þjóðarvitund birtist hér á landi og hugleiða
hvers konar viðbrögð væru æskileg í skólum.
Tímarit um menntarannsóknir, 1. árgangur 2004