Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2004, Blaðsíða 124

122
þeirra og kjör. Þar sem markmið rannsókna
er yfirleitt fyrst og fremst að búa til nýja
þekkingu um tiltekið viðfangsefni en markmið
mats að fella dóma um ákveðna stofnun.
Abyrgð þeirra sem meta er mikil og því ætti
það að vera sjálfsögð krafa að siðferðilegar
vangaveltur/afstaða séu ætíð snar þáttur í öllu
matsferli. Áherslan á siðfræði mats speglast
í að samtök matsfólks í Bandaríkjunum
(American Evaluation Association, 2001) hafa
gefið út siðareglur fyrir matsfólk, en siðareglur
eru meðal annars taldar vera ein forsenda
fagmennsku samkvæmt ýmsum kenningum
(Modarresi, Nevvman og Abolafia, 2001). Ljóst
má þó vera að ekki er nóg að hafa siðareglur
þegar þær virðast ekki nýttar. House (1997)
skoðaði fjölda matsskýrslna sem bandaríska
menntamálaráðuneytið hefur látið gera og fann
þar hvergi umræðu um siðareglur eða tengdar
hugleiðingar matsaðila. Samtök matsfólk í
Bandaríkjunum (American Evaluation
Association, hefur einnig gefið út staðla (The
joint committee on standards for educational
evaluation, 1994) um hvernig matsfólk eigi
að bera sig að við mat. Stöðlunum er skipt
í fjögur meginsvið og tekur eitt þeirra til
siðferðilegra þátta. Segir þar að markmið með
siðferðisstöðlunum sé að mat sé framkvæmt
löglega og siðlega og farið sé með nærgætni
að þeini sem taka þátt í matinu og þeim sem
niðurstöður taka til. Sérstaklega er fjallað um
réttindi þátttakenda og það að matsaðilum beri
að vemda þau. Tekið er fram að matsfólki beri
að virða mannlega reisn og sóma þeirra sem
taka þátt á þann veg að fólki finnist sér ekki
ógnað eða það jafnvel beri skaða af þátttöku
sinni. Segir þar að formlegir aðilar mats eigi að
tryggja það að allir hagsmunaaðilar fái aðgang
að fullkominni matsskýrslu og upplýsingum
um takmarkanir matsins. Jafnframt ber að
tryggja aðgegni allra þeirra sem eiga lögvarðar
hagsmuna að gæta. Eins og fram hefur komið
hér að framan geta matsaðilar oft verið í
æði mikilli klemmu: klemmu á milli þess að
gæta hagsmuna þátttakenda, þeirra sem kaupa
matið og sinna eigin. í eigin rannsókn (2003)
á meðal matsaðila sem framkvæmdu opinberar
úttektir á leikskólum kemur fram að matsaðilar
virðast vera í nokkurri klemmu með hvað eigi
að fara í þær skýrslur sem þeir senda frá sér.
Endurspeglast það í setningum eins og að
skýrslan hefði verið beinskeyttari ef hún hefði
bara farið til leikskólans. Velti ég fyrir mér
hvort matsaðilar upplifi hræðslu við að vera
álitnir óvinir og það stýri að einhverju leyti
gerðum þeirra, það er hvort þarna hafi nálægðin
við stéttina áhrif. En allir þeir aðilar sem ég
ræddi við eru leikskólakennarar og tilheyra því
hópnum. Eitt áhyggjuefna Soltis (1990) í grein
sem hann skrifaði um siðferðilegar spurningar
í mati byggðu á eigindlegum gögnum var að
matsfólk teldi sig skuldbundið þeim sem keyptu
matið og það gæti því haft áhrif á matsskýrslur.
Soltis telur annað áhyggjuefni vera að
hugsanlega þjónaði það eigin starfsferilsskrá
að taka „meira” tillit til kaupanda. Eins og
fram kom í grein House (1997) getur þetta
verið raunverulegt áhyggjuefni. Vegna smæðar
íslensks samfélags og jreirra fagstétta sem þar
eru má vera að líklegast þjóni það matsaðilum
betur að hafa „stéttina" góða en kaupendur
sem í flestum tilfellum eru opinberar stofnanir.
Fjöldi matsverkefna er enn ekki slíkur að
hverfandi líkur eru til að sami aðili leggi mat
fyrir sig sem aðalstarf. Þessu til stuðnings
er bent á að hér að framan kom frekar fram
hræðsla/öryggisleysi við fagstéttina sem verið
var að meta og viðbrögð hennar en við þá sem
keyptu matið.
Bickman (í Fitzpatrick 2002) greinir frá
því að þegar hann var að vinna að mati fyrir
bandaríska herinn (ekki hernaðarlegt) hafi
verið farið fram á að herinn gæti ritskoðað
fræðilegar greinar sem matshópurinn sendi
frá sér. Þegar því var alfarið hafnað vildu þeir
fá að senda inn umsagnir með mögulegum
greinum sem var líka hafnað. Bickman segir
líka frá því að einu sinni hafi hann verið að
safna gögnum í matsverkefni þegar starfsmaður
hersins rétti honum tölvudiskling og bað um
afrit af gögnunum. Þama er verið að fást
við eitt mikilvægasta hagsmunamál matsfólks,
eignarhald á þekkingu og gögnum. Umræðan
um eignarhald á gögnum hlýtur að vera jafn
Tímarit um menntarannsóknir, 1. árgangur 2004