Orð og tunga - 01.06.1997, Side 48

36
Orð og tunga
dæmi löngum verið harla óskýrt afmarkað efnisatriði í orðabókum, sérstaklega að því
er varðar stöðu þeirra gagnvart orðasamböndum af ýmsu tagi, sem oft og tíðum eru
mjög svo fastbundnar einingar, jafnvel svo að þær krefjast sérstakra merkingarskýringa
sem órofa heild. Hér verður ekki gerð tilraun til að greiða úr þessum vanda, aðeins
drepið á nokkur aðgreinandi atriði sem oft eru dregin fram þegar reynt er að greina á
milli ólíkra tegunda orðabókardæma og gagnlegt er að hafa í huga áður en farið er að
rýna í það fjölbreytta safn notkunardæma sem fólgið er í orðabók Sigfúsar Blöndals
(um fjölbreytni orðabókardæma er m.a. fjallað hjá Bergenholtz og Tarp 1994:138-144,
Harras 1989 og Jacobsen, Manley og Pedersen 1991).
Ein meginaðgreiningin er fólgin í því að annars vegar er um að ræða raunsönn dæmi,
þ.e. dæmi sem tekin eru óbreytt úr (oftast tilgreindri) málheimild, hins vegar tilbúin
dæmi, sem ritstjóri eða orðlýsandi semur sjálfur eftir því sem orðlýsingin útheimtir eða
gefur tilefni til.
I öðru lagi er dæmum ætlað ólíkt hlutverk að því leyti að sum eiga fyrst og fremst
að vera lýsandi um dæmigerð einkenni þess orðs sem fengist er við, önnur eru einkum
tilgreind til staðfestingar á því að (undanfarandi) umsögn eða skýring í orðabókartext-
anum eigi sér stoð í málnotkuninni.
I þriðja lagi er framsetning dæma mismunandi eftir því hvort verið er að birta tiltekna
orðskipan, þar sem setningarlegt form er tekið fram yfir áþreifanlegt orð, til marks um
breytileika innan einstakra liða, eða hvort verið er að sýna einstakt notkunartilvik, þar
sem orðið birtist í dæmigerðu samhengi.
Loks er að nefna að annars vegar taka notkunardæmi til heilla setninga eða stæixi
eininga sem mynda sjálfstæða tjáningarlega heild, hins vegar geta þau verið takmörkuð
við setningarhluta.
2 Hugtakið dæmi og dæmategundir í orðabók Blöndals
Orðabók Sigfúsar Blöndals er efnismeiri en nokkur önnur íslensk orðabók og hún er
ríkulega búin dæmum um notkun orðanna. Þar kennir margra grasa ef svo má segja,
eins og best kemur fram þegar litið er til þeirra efnisatriða sem beinlínis eru auðkennd
sem dæmi (þ.e.a.s. „eksempler") í stórum tvískiptumorðsgreinum, þar sem fyrri hlutinn
er flokkuð lýsing (einkum eftir merkingu) og síðari hlutinn hefur yfirskriftina „Ekspl.“
(sbr. t.d. sagnirnar bera, draga,fara og gefa). Þegar borið er niður í dæmahluta sagn-
arinnar bera, utan við merkingarflokkaða lýsingu orðsins, verða fyrir harla sundurleit
efnisatriði, þar sem greina má eftirtaldar megintegundir:
Mynsturdæmi. Dæmið hefur að geyma orðskipan þar sem í stað nafnorðs eða nafn-
liðar er tilgreind viðeigandi skammstöfun fornafnsins einhver, til marks um tiltekið
setningarmynstur:
það ber á e-u, n-t mærkes, n-t viser seg tydeligt, kommer for Dagen,
falder i 0jnene, vækker Opsigt
e-ð ber upp, n-t rager op [...]; — n-t fpres el. trækkes op