Orð og tunga - 01.06.1997, Síða 50

38
Orð og tunga
Hér kemur fram það sem nefnt var í upphafi, að hlutverk þessara efnisatriða er
samslungið, málsháttur getur t.d. birt tiltekin setningareinkenni og heimildardæmi getur
falið í sér orðtak eða beinlínis verið ætlað að sýna notkun þess. Áður en ég kem nánar
að dæmum og dæmanotkun í orðabók Blöndals langar mig að staldra ögn við stöðu
efnisatriða af þessu tagi gagnvart þeim sem semur orðabókarlýsinguna og huga að
mismunandi ástæðum fyrir aðild þeirra að textanum.
Með mikilli einföldun, og fyrirvörum um ólíkar aðstæður í einstökum tegundum
orðabóka, má segja að sá sem semur textann sé annars vegar að fást við efnisatriði
sem spretta fram og mótast við sjálfa orðlýsinguna, atriði sem hann setur fram til að
sýna notkun orðsins í tilteknu hlutverki eða merkingu. Þetta á sérstaklega við um
mynsturdæmi, sem birta setningarleg einkenni, og lýsandi dæmi í fyllri mynd. En
heimildardæmi geta einnig verið dregin inn í textann á þessum forsendum, þannig að
ritstjórinn svipist um eftir staðfestum dæmum um tiltekið einkenni, t.d. leiti þeirra í
tölvutækum texta.
Hins vegar er um að ræða atriði sem leita beinlínis inngöngu í orðabókartextann
og móta hann að meira eða minna leyti. Þetta á oft við um heimildardæmi sem eru til
marks um athyglisverða eða frumlega notkun orðsins, og í sumum tegundum orðabóka
liggja heimildardæmi reyndar að miklu leyti til grundvallar orðabókartextanum.
Orðtök hafa athyglisverða stöðu í þessu sambandi. Merkingarlega eru þau illa til
þess fallin að sýna dæmigerð einkenni þess flettiorðs sem um ræðir, enda liggur ekki
beint við að ákveða hvar þau eigi helst heima. Á hinn bóginn mynda þau formlega
sterka heild og merkingarleg sérstaða þeirrar heildar gagnvart einstökum orðum sem
hún er mynduð af knýr á urn að þeim séu gerð skil í orðabókartextanum.
Málshættir eru jafnvel enn skýrari dæmi um efnisatriði sem leita inngöngu í orða-
bókartextann vegna eigin verðleika, ef svo má segja. Einkenni þeirra sem meitlaðra
spakmæla hljótaalltaf að yfirgnæfa það hlutverk sem þeim gæti verið ætlað sem lýsandi
dæmum um tiltekið merkingarafbrigði eða setningargerð.
Það er ekki vandalaust að semja orðabókarlýsingu sem byggð er á traustum og sýni-
legum efniviði en dregur jafnframt fram megineinkenni orðanna, tengir saman samstæð
atriði og birtir lesendum aðgengilega heildarmynd. Þessi vandi er víða áþreifanlegur í
orðabók Blöndals og speglast ekki síst í meðferð og framsetningu notkunardæma.
3 Setningarbundin dæmi, þrjár megintegundir
í þeirri lauslegu umfjöllun sem hér fer á eftir takmarka ég hugtakið notkunardæmi í að-
alatriðum við þau dæmi sem fram koma í mynd heilla setninga (eða stærri textaeininga)
eða bera með sér að um styttar setningar er að ræða. Slík afmörkun er í samræmi við
þann skilning sem almennt er lagður í hugtakið notkunardæmi innan orðabókarfræðinn-
ar þó að hún eigi sér hins vegar ekki beinlínis stoð í efnisskipan þess orðabókartexta sem
hér er verið að skoða, eins og fram hefur komið. Hér er ekki um neina heildarathugun
að ræða enda ekki hlaupið að því að kryfja allt dæmaefni bókarinnar. En til þess að fá
sem heillegasta mynd hef ég athugað heilan stafkafla, nánar tiltekið stafkaflann b, alls