Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.02.1998, Blaðsíða 9

Styrkleiki á breyttri iíðan. Hver þarf styrkur breytinganna
að vera dagana eftir blæðingar í samanburði við dagana fyrir
blæðingarnar? Hvernig er styrkbreytingin fundin út og hve-
nær telst hún nægilega mikil? Mismunandi er á milii rannsókna
hvernig þetta er fundið út. í tveimur nýlegum rannsóknum
(Hurt og fl., 1992; Gehlert og Hartlage, 1997) var notast
við fjórar mismunandi aðferðir til að reikna út mun á styrk-
leika einkenna. Algengi fyrirtíðaspennu var breytilegt háð því
hvaða aðferð var notuð allt frá því að 14-45% kvennanna
greindust með fyrirtíðaspennu í rannsókn Hurt og fl. niður í
1 -7% kvennanna í rannsókn þeirra Gehlert og Hartlage.
Tengsl breytingar á líðan við komu blæðinga. Mismun-
andi hefur verið hvaða tímabil er skilgreint sem „fyrirtíða-
tímabilið". Á konan þannig að finna fyrir breyttri líðan í 5
daga fyrir blæðingar, 7 daga eða 10 daga? Frá því egglos
er þar til blæðingar hefjast? Eiga einkenni að hverfa á 1.
degi blæðinga, 3. degi blæðinga eða 5. degi blæðinga?
Líðan konunnar að jafnaði yfir mánuðinn. Er það skilyrði
fyrir greiningu fyrirtíðaspennu að einkennalaust tímabil sé
til staðar einhverntíma í tíðahringnum? Hvaða dagar tíða-
hringsins eiga það^að vera? Margar rannsóknar sýna að
konur eru aldrei einkennalausar og magnast einkenni
sumra þeirra fyrir blæðingar.
Nafngiftir
Bandaríski læknirinn Robert Frank var fyrstur til að fjalla
um fyrirtíðaspennu í heilbrigðistímaritum árið 1931. Næstu
árin jókst umræðan hægt þar til á 7. áratugnum er upp-
sveifla varð í rannsóknum á fyrirtíðaspennu sem síðan hef-
ur haldist óslitið. Samfara misvísandi rannsóknaniðurstöð-
um og aukinni þekkingu hefur nafngift fyrirbærisins breyst.
Þannig er á enskri tungu talað um „premenstrual tension"
(PMT), „premenstrual syndrome" (PMS), sem á að lýsa
einkennum kvenna sem finna aðallega fyrir líkamlegum
einkennum eins og höfuðverk, brjóstaspennu, kviðverk
o.s.frv. og „premenstrual changes" (PMC), sem á að lýsa
konu sem finnur fyrir einhverjum breytingum án þess að
það trufli hana mikið. í endurskoðaðri þriðju útgáfu bókar
bandarískra geðlækna um sjúkdómsgreiningar (DSM-III-R-
the American Psychiatric Association, 1987) er heitið „late
luteal phase dysphoric disorder" (LLPDD) en í fjórðu út-
gáfu (DSM-IV- the American Psychiatric Association,
1994) breyttist heitið í „premenstrual dysphoric disorder"
(PMDD). Það er sjúkdómsgreining þeirra kvenna sem eru
svo illa haldnar af fyrirtíðaspennu að það er talið trufla
geðheilsu þeirra. Skilgreiningin á PMDD felur m.a. í sér að
5 einkenni af 11 verða að breytast til hins verra og þarf eitt
þeirra að vera af tilfinningalegum toga spunnið. Konan þarf
einnig að tiltaka að hennar ástand hafi slæm áhrif á vinnu,
skóla eða félagsleg samskipti. Hún þarf ennfremur að vera
einkennalaus vikuna eftir að blæðingum lýkur. Ekki er sagt
fyrir um hvernig eigi að mæla styrk breytinganna.
Almenn umræða
Almenningur áttar sig ekki alltaf á þessum mismunandi
nafnagiftum fræðimanna og greinir ekki endilega á milli
PMDD, PMC eða PMS. í Bandaríkjunum talar fólk um
PMS, víða annarsstaðar eins og hérlendis og í Bretlandi
um fyrirtíðaspennu (PMT), eða hreinlega „þetta mánaðar-
lega“. í viðtölum mínum við konur, sem ég vík að síðar,
hefur mér ekki alltaf fundist þær gera greinarmun á túr-
verkjum og fyrirtíðaspennu. Umræðan meðal almennings,
bæði hér heima og erlendis, ber keim af afturvirku rann-
sóknunum frá 7. áratugnum. Samkvæmt þeim hafa flestar
konur fyrirtíðaspennu og eru bæði pirraðar og óáreiðan-
legar fyrir blæðingar.
Umræða meðal feminista
Þeim sem hafa áhuga á heilsu kvenna stendur alls ekki á
sama um það að litið sé á misjafna líðan kvenna fyrir
blæðingar sem sjúkdóm og velta fyrir sér hvaða áhrif þetta
hafi á líf kvenna almennt. Kynbundinni greiningu eins og
PMDD hefur verið mótmælt harðlega. Bent hefur verið á
sjúkdóm, sem leggst á bæði kynin, þar sem hormón (thy-
roxin) hefur skort með þeim afleiðingum að truflun hefur
orðið á hugarástandi. Engum hefur dottið í hug að greina
einstaklinga með þann sjúkdóm geðveikan. Einnig hefur
verið bent á samsvörun á milli fyrirtíðaspennu og 19. aldar
sjúkdómanna móðursýki (hysteria) og hugsýki (neurast-
henia) en söguleg athugun leiðir í Ijós að þessir tveir sjúk-
dómar voru konum ekki til framdráttar (King, 1989; Rodin,
1992). Margar konur fagna aukinni umræðu um fyrirtíða-
spennu þar sem loksins sé farið að skoða vandamál
kvenna á vísindalegan hátt. Hins vegar átta þær sig oft
ekki á erfiðleikunum við að rannsaka fyrirbærið. Á meðan
ekki er eining um skilgreiningu, orsök er ekki þekkt og
óyggjandi meðferð er ekki fyrir hendi, þá getur í raun hver
sem er notað þetta hugtak að eigin vild og þá ekki endi-
lega í þágu kvenna. Ennfremur er hætt við að konur fái
meðferð sem er ekki við hæfi. í grein sinni „American pre-
menstrual syndrome: A mute voice“ fjallar bandaríski man-
nfræðingurinn Alma Gottlieb (1988) um að hugmyndir um
fyrirtíðaspennu snúi reynslu kvenna gegn þeim. Sam-
kvæmt hugmyndum um að fyrirtíðaspenna komi vegna
hormónabreytinga er það náttúrulegt að konur verði pirr-
aðar og reiðar fyrir blæðingar. Samkvæmt hinni ríkjandi
bandarísku kvenímynd eru konur hins vegar almennt Ijúfar
og skapgóðar. Þegar konur verða pirraðar eða reiðar, oft
inni á heimilum vegna krafna frá fjölskyldunni, fyllast þær
sektarkennd og afsaka hegðun sína (meðvitað eða ómeð-
vitað) með því að það líði að blæðingum. Þannig standast
þær kröfur samfélagsins um kvenlegheit en nota fyrirtíða-
spennuna sem einhverskonar skálkaskjól. Afleiðing þessa
er að raunverulegum kvörtunum kvenna er ekki sinnt og
þær ekki teknar alvarlega. Annar bandarískur mannfræð-
ingur, Emily Martin (1987) hefur lýst því að á árunum upp
9
Tímarit Hjúkrunarfræðinga • 1. tbl. 74. árg. 1998