Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.02.1998, Blaðsíða 10

úr 1970 þegar konur fóru í fyrsta sinn að flykkjast út á
vinnumarkaðinn, án þess að orsökin væri fjarvistir karla í
stríðsrekstri, voru blæðingar kvenna nefndar til sögunnar
sem þáttur í því að konum væri ekki treystandi til ýmissa
starfa.
Það eru ekki einungis mannfræðingar og feministar
sem hafa komist að þeirri niðurstöðu að hugmyndir um
fyrirtíðaspennu þarfnist rækilegrar endurskoðunar. Breski
læknirinn John Bancroft (1995), sem hefur rannsakað
fyrirtíðaspennu um áraraðir og rekið meðferðarstöð fyrir
konur staðhæfir að hugtakið fyrirtíðaspenna (hann notar
PMS) hafi ekkert klínískt gildi lengur. Það hafi hlotið sjálf-
stæða merkingu í málvitund fólks og þegar konur leiti til
læknis vegna vandans þá fái þær enga úrlausn vegna
þess að þær falli ekki að skilgreiningunni. Þær fari því fullar
vonbrigða heim því vissulega hafi eitthvað rekið þær af
stað til læknis. Bancroft fullyrðir að áframhaldandi notkun
á þessu hugtaki virki gegn frekari þróun þekkingar á
vandamálum sem tengjast tíðahring kvenna. Ólíklegt er að
horfið verði frá notkun hugtaksins á næstunni því trúlega
eru einhverjir sem sjá sér hag í því að nota það áfram
(Gurevich, 1995; Laws, 1990).
íslenskar athuganir
Áhugi minn á fyrirtíðaspennu er sprottinn upp úr farvegi
hjúkrunarfræðinnar og hef ég að mestu orðið fyrir áhrifum
frá dr. Nancy Woods, prófessor í hjúkrunarfræði við há-
skólann í Washington, Seattle, sem jafnframt er forstöðu-
maður rannsóknaseturs um heilbrigði kvenna. Dr. Woods
hefur verið í fararbroddi í rannsóknum á fyrirtíðaspennu í
tæp 20 ár. Áherslur hennar hafa miðast að því að skoða
leiðir kvenna til að takast á við þau einkenni sem þær finna'
fyrir. Þegar ég kom frá Bandaríkjunum að loknu meistara-
prófi árið 1987 hafði einungis ein athugun verið gerð á
fyrirtíðaspénnu hér á íslandi og það var lokaverkefni í
hjúkrunarfræði (Arnheiður Sigurðardóttir og fl., 1987). Ég
hafði áhuga á að fara svipaða leið og farin hafði verið í
Bandaríkjunum og Bretlandi og athuga hvort sama mis-
ræmi kæmi fram í algengi fyrirtíðaspennu eftir því hvort
framhverf eða afturhverf rannsóknaraðferð væri notuð.
Afturvirku rannsóknina vann ég með dr. Guðrúnu Mar-
teinsdóttur og fengu konurnar senda í pósti lista yfir 20
einkenni og voru beðnar að hugsa um síðustu sex tíða-
hringi og merkja við á kvarða frá 1 - 6 hvernig líðan þeirra
breyttist í vikunni fyrir blæðingar. Niðurstöðurnar voru þær
að 65% þátttakenda sagði líðan sína breytast talsvert fyrir
blæðingar og 29% sögðu hana breytast mikið eða mjög
mikið (sjá frekar um rannsóknina í Herdís Sveinsdóttir og
Guðrún Marteinsdóttir, 1989).
Hér á eftir ætia ég að greina frá því hvernig framvirka
rannsóknin var unnin og frá hluta af niðurstöðunum. Þeim
sem hafa áhuga á að kynna sér rannsóknina frekar er vís-
að í aðrar greinar (Sveinsdóttir, Sverrisdóttir, Kristófersdótt-
ir, Arnórsdóttir og Þorsteinsdóttir, 1994; Sveinsdóttir, 1997,
1998). Meginmarkmið allra athugana minna á fyrirtíðaspennu
hefur verið að lýsa líðan íslenskra kvenna fyrir blæðingar.
Framhverf rannsókn á fyrirtíðaspennu
Úrtak
Skilyrði til þátttöku voru að konan væri á aidrinum 20-40
ára, ekki barnshafandi, ekki með barn á brjósti, hefði
hvorki fætt barn (andvana eða lifandi) né misst fóstur á
síðustu 6 mánuðum og væri ekki á geð- eða hormóna-
lyfjum (getnaðarvarnapillan þó undanskilin). Til þæginda
var úrtakið takmarkað við Reykjavík, Hafnarfjörð, Kópavog
og Garðabæ. í úrtakinu voru 250 konur sem dregnar voru
tilviljanakennt úr þjóðskrá. Áttatíu og tvær (32.9%) upp-
fylltu ekki skilyrði til þátttöku og af þeim 168 sem eftir
stóðu samþykktu 109 (65.0%) að taka þátt.
Mælingar og framkvæmd
Til að lýsa líðan kvenna var notuð heilsudagbók Woods
(Woods, 1987; Mitchell og fl. 1992), en þar er skeytt sam-
an öllum einkennum sem er að finna í þremur algengustu
mælitækjum sem notuð hafa verið til að rannsaka einkenni
fyrirtíðaspennu (Moos, 1968; Steiner, Haskett og Carroll,
1980; Halbreich, Endicott, Schacht og Nee, 1982). Jafn-
framt var bætt við algengum einkennum sem konur finna
fyrir en tengjast ekki tíðum sérstaklega. Fimmtíu og sjö
einkenni eru á listanum (sjá töflu 1) og voru konurnar
beðnar um að merkja við á kvarða frá 0 upp í 4, þar sem
0=finn ekki fyrir þessu og 4=finn mjög mikið til þessa.
Ennfremur var konunum gefinn kostur á að bæta við
einkennum sem ekki eru á listanum.
ítarlegt heilsuviðtal var tekið við allar konurnar þar sem
spurt var um minningar þeirra af fyrstu blæðingum,
fræðslu og undirbúningi sem þær fengu sem unglingar,
reynslu mæðra og systra af blæðingum, viðhorf til blæð-
inga, ýmis atriði tengd heilbrigði og heilbrigðisshegðan og
almennar upplýsingar. Viðhorf til blæðinga voru metin með
spurningalista sem þróaður var af Brooks-Gunn og Ruble
(1980). Innbyrðis samræmi þess mælitækis hefur áður
mælst frá 0,70 - 0,83 (Herdís Sveinsdóttir, 1991).
Samband var haft við allar konurnar 8-12 dögum eftir
að blæðingar hófust og var heilsuviðtalið þá tekið við þær.
Frekara samband var haft við konurnar reglulega á nokk-
urra vikna fresti til að minna þær á að fylla út heilsudag-
bókina. Auk mín tók Katrín Blöndal, hjúkrunarfræðingur,
þátt í gagnasöfnun.
Úrvinnsla á heilsudagbók
Þremur aðferðum hefur verið beitt við úrvinnslu heilsu-
dagbókarinnar. Tvær aðferðanna hafa Dr. Nancy Woods
og samstarfskonur hennar þróað (Woods og fl. 1987;
Mitchell, Woods og Lentz, 1991) og fjalla ég ekki sérstak-
lega um þær. Þriðja aðferðin felst í því að hvert einkenni af
10
Tímarit Hjúkrunarfræðinga • 1. tbl. 74. árg. 1998