Orð og tunga - 01.06.2016, Side 164

154 Orð og tunga
Smekkurinn sá, sem kemst í ker, keiminn lengi eftir ber
‘komist óbragð í kerald eimir lengi af því’
(Bls. 525.) Óbein merking er líklegast sú að ‘fyrstu áhrif, sem einhver
verður fyrir, vara lengi’.
Lengi bylur á láka
‘hákarlinn þolir mikið’
(Bls. 342.) Í Íslenskri orðabók er skýringin „e-r þolir lengi við“ (2005:874)
og hefði notandi bókarinnar gagn af þeirri skýringu.
5 Rauntexti eða málsháttur
Í Orði að sönnu eru dæmi sem verður að telja vafasamt að séu málshætt-
ir þar sem aðeins er um lýsingu verknaðar að ræða eða rauntexta laga.
Dæmi um þetta er Á fitjum skal fugla merkja ‘fugla skal merkja á
fæti’ (bls. 149) sem er úr Jónsbók. Þetta er ekki málsháttur frekar en
ýmis lagafyrirmæli í nútímanum og er ekki sambærilegt t.d. við máls-
háttinn Af máli má manninn merkja (bls. 386).
Annað dæmi af þessu tagi er t.d. Hver á við sinn sala ef sölum fer (bls.
481) sem gildir um kaup eða viðskipti þar sem seljandi ber ábyrgð
gagnvart kaupanda.
Sama er að segja um Enginn er sekur fyrr en sekt er sönnuð (bls. 493).
Þessi setning er til í ýmsum gerðum en á rætur að rekja til rómversks
réttar og er órjúfanlega tengd íslensku réttarfari.
Þá er einnig að nefna Grunn verða svöðusár ‘flakandi sár eru (oft)
grunn’ (bls. 489, undir sár). Höfundur tekur fram að merkingin sé
bein í textanum og því sannmæli á ferð.
Spurningin er hvort orð af þessu tagi eru málshættir. Önnur máls-
háttasöfn virðast ekki hafa litið svo á. Svipað er að segja um orða-
samböndin Eitthvað verður undan að láta (bls. 344) og Ekki er leiðum að
líkjast (bls. 346). Að formi til líkjast þau málsháttum en tæplega að
merkingu.
Ef farin væri sú leið sem höfundur velur í þessum tilvikum mætti
eins líta á ýmislegt fast orðalag í nútímamáli sem málshætti. Má í því
sambandi taka sem dæmi orðin Vald spillir og alræðisvald gjörspillir sem
ekki er að finna í bókinni. Þetta er tilvitnun í John Acton lávarð (1834–
1902) og er til í ýmsum afbrigðum í íslensku (sjá timarit.is).
tunga_18.indb 154 11.3.2016 14:41:20