Saga - 2009, Síða 246

arinnar, ef svo má að orði komast, um viðfangsefni sem eru og verða líklega
fyrirferðarmest í íslenskri utanríkispólitík næstu ár eða áratugi, en það eru
annars vegar varnir Íslands og hins vegar evrópusambandið.
Valur dýpkar umfjöllun sína um varnarsáttmála Íslands og Banda ríkj -
anna með því að setja umræður um hann og stefnu beggja ríkja í kenninga -
legt samhengi. Þó má finna að því að hann skýrir ekki alltaf nægilega vel
hvernig hann skilur og beitir kenningum í þessu efni. Stundum virðist
hann eiga við kenningar sem tilgátu um orsakasamhengi að baki stefnu-
mótun og pólitískum ákvörðunum. en þetta er alls ekki alltaf augljóst.
Stund um virðist hugmyndin vera sú að kenningar skýri ástæður og rök
sem liggja til grundvallar við stefnumótun en stundum er eins og átt sé við
tiltekna lýsingu á stefnu eða aðgerðum. Nú þarf mismunandi skilningur
eftir samhengi á hugtakinu kenning ekki að leiða til neinna mótsagna, en
það hefði vissulega verið hjálplegt að fá skýrari mynd af því hvernig Valur
skilur hið kenningalega samhengi (bls. 3–8). einnig hefði verið áhugavert
að fá fleiri vísbendingar um hvernig kenningalega samhengið sem Valur
fjallar um í upphafi mótar eða stýrir ákvörðunar- og umræðuferlinu sem
hann lýsir svo vel í því sem á eftir fer í greininni.
Lýsing Vals á atburðarásinni og undanfara þess að Bandaríkjamenn
hættu starfsemi á keflavíkurflugvelli er bæði ítarleg og sannfærandi og
þótt greining hans falli vafalaust ekki öllum í geð, er erfitt að komast að
annarri niðurstöðu en þeirri að íslensk stjórnvöld hafi einfaldlega haldið
klaufalega á málum alveg frá því að Bandaríkjamenn kunngerðu að þeir
hygðust hætta að vera með herþotur á Íslandi. Það er nokkuð ljóst að
íslensk stjórnvöld vildu einfaldlega ekki viðurkenna að varnarsamstarf Ís -
lands og Bandaríkjanna þarfnaðist endurskoðunar — ekki fyrr en einhliða
ákvörðun Bandaríkjamanna neyddi þau til að horfast í augu við það. Þessi
atburðarás er ef til vill lýsandi fyrir þá mynd sem grein Vals og fleiri grein-
ar í bókinni draga upp af íslenskri stefnumótun í utanríkismálum: Hún er
alls ekki forvirk, heldur hefur hún í of ríkum mæli mótast af viðbrögðum við
orðnum hlut eða óumflýjanlegum atburðum. Þar liggur veikleiki hennar.
Grein Baldurs Þórhallssonar er vönduð og ítarleg greining á ferlinu sem
leiddi til aðildar Íslands að eeS annars vegar og Schengen hins vegar. Bald -
ur reynir einnig að setja atburðarásina í kenningalegt samhengi, en hann
veltir vöngum yfir því að hve miklu leyti megi skýra stefnu og aðgerðir
íslenskra stjórnvalda með kenningu Peters katzenstein, sem er á þá leið að
smáríki taki þátt í evrópusamrunanum til að draga úr efnahagslegum veik-
leikum sínum (bls. 72). Þessi kenningagrunnur gefur áhugaverða niður -
stöðu þar sem ákveðin sérkenni íslenskrar stefnumótunar eru vissulega
auðskýranleg með kenningunni en önnur alls ekki. Hagsmunamatið, sem
hvað eftir annað virðist leiða til þess að Íslendingar hafna evrópusamstarfi
alveg fram að því að ytri aðstæður neyða þá til þátttöku í því, fellur til
dæmis ekki að kenningunni. Þannig bendir Baldur á að sé gengið út frá
henni hefði verið eðlilegt að búast við auknum vilja til frekari þátttöku í
ritdómar246
Saga vor 2009 UMBROT NOTA-1:Saga haust 2004 - NOTA 5.5.2009 15:52 Page 246