Heilbrigðisskýrslur - 01.12.1959, Síða 170

19S9
— 168
í munni eða í koki, og um hina hef-
ur víst engum samtiðarmanna þeirra
komið til hugar að sjúkdómur þeirra
væri krabbamein.“
Síðan skýrir Sigurjón frá því, að
hinn fyrsti, sem getið sé um i Annál-
um, að dáið hafi úr átumeini, hafi
verið Daði Guðmundsson i Snóksdal.
Segir, að hann hafi dáið úr átumeini
i andliti árið 1560. Þá stendur i nefnd-
um kafla: „Tveggja kvenna geta Annál-
ar, sem önduðust úr meinsemdum í
brjósti, sem líklegast hafa verið
krabbamein. Um aðra þeirra er getið
í Skarðsárannál á þessa leið árið 1625:
„... andaðist sú sæmdarkvinna Ragn-
heiður Sigurðardóttir í Glaumbæ 4. í
jólum í brjóstmeini." Frá hinni er sagt
i Vallaannál. Er hún að vísu alþýðu-
kona, en um hana er þarna rofin þögn-
in, sem annars ríkir um banamein
alþýðufólks, vegna þess að hún var
móðir systra tveggja í Yestmannaeyj-
um, er sakaðar voru um morð. Hún
hét Guðrún og dó vorið 1694 af brjóst-
meini illu og óvenjulegu, er sagt var,
að hún hefði fengið snögglega. Sjálf-
sagt er þarna miðað við það, er mein-
ið tók að valda vanlíðan og þrautum,
en það hefur verið byrjað löngu fyrr“.
Séra Þorkell Arngrimsson í Görð-
um á Álftanesi, sem uppi var 1629—
1677, er talinn fyrstur lærður læknir
hér á landi, e. t. v. að frátöldum Hrafni
Sveinbjarnarsyni, sem áður er getið.
Um Þorkel og lækningar hans hefur
fyrrv. landlæknir, dr. med. Vilmund-
ur Jónsson, ritað merka bók, en til
hennar hefur áður verið vitnað í inn-
gangi þessum. 1 bók þessari er vafa-
laust merkilegasta yfirlit, sem ritað
hefur verið á íslenzka tungu, um sögu-
legan aðdraganda að þróun læknamála
í Norðurálfu. Varpar hún skýru ljósi
yfir þessi efni á dögum séra Þorkels
og fyrir hans tíð. í „Lækningum“
(Curationes) séra Þorkels, sem eru 119
talsins, er getið um einn sjúkling með
krabbamein í vélindi. Virðist sú grein-
ing nokkuð áreiðanleg. Auk þess er
nokkur grunsemd um, að tveir sjúk-
lingar hafi haft krabbamein í maga,
þótt sönnur verði eigi á færðar. Verð-
ur hér ekki rakin nánari lýsing á þess-
um sjúklingum, heldur visað til bók-
ar Vilmundar um þessi efni.
IV.
Fyrsta regluleg skipan heilbrigðis-
mála hér á landi hefst með stofnun
landlæknisembættisins árið 1760. Hef-
ur fyrsti landlæknirinn, Bjarni Páls-
son, fengið staðgóða menntun í læknis-
fræði á þeirra tíma mælikvarða. Skip-
aði Bjarni þetta embætti í alls 16 ár,
eða þar til hann lézt árið 1779. Um
nám hans, starf og ævi eru til mjög
góðar heimildir, en þær eru ævisaga
hans, rituð af tengdasyni hans, Sveini
lækni Pálssyni, enn fremur bréfabæk-
ur embættis hans, sem varðveittar eru
í Þjóðskjalasafni. Á einum stað i ævi-
sögu Bjarna Pálssonar segir á þessa
leið:
„Lækningamáti hans sést bezt af
dagbókunum við Landphysicatið, en
af hinum stærri Operationum vita
menn hann hefur gjört þessar: Tre-
panatio Cranii, Tracheoraphia, Exstir-
patio Cancri faciei, Amputatio mam-
mae cancrosae, Paracentesis abdom-
inis, Op. fistulae ani completae, Cast-
ratio, Punctura & sectio hydroceles,
Exstirpatio polypi uteri, Sectio aneur-
ism. vero, Amputatio Extremitatum og
kannski ennþá fleiri, og sérlega er við-
brugðið heppni hans og vitsmunum
við jóðsjúkar konur. Lét hann oftast
það fólk, sem út varð að standa þvílík-
ar töluverðar Operationir, taka prests-
fund áður og hafði votta við, þegar
upp á líf og dauða var að tefla“.
Skrif Sveins læknis Pálssonar verða
að teljast áreiðanlegar heimildir uxn
starf Bjarna Pálssonar, þótt aldrei hafi
þeir tengdafeðgar verið samvistum.
Eftir því sem hér er upp talið af að-
gerðum, sem Bjarni Pálsson á að hafa
gert, hafa þær verið furðu margar.
í bréfabókum landlæknisembættis-
ins frá tíma Bjarna Pálssonar hefur
ekki tekizt að finna lýsingu á aðgerð-
um við brjóstkrabba og þvi ekki vitað,
hvernig hann hefur framkvæmt þser
né hve oft, og ekki er heldur hægt að
vita neitt um afdrif þeirra sjúklinga
hans.
Vilmundur landlæknir Jónsson hef-