Náttúrufræðingurinn - 2020, Síða 78

Náttúrufræðingurinn
298
Ummerki um neðanjarðarhraun-
rásir, svo sem rishólar, hraundrýli og
niðurföll, eru mjög algeng á yfirborði
Þeistareykjahrauns. Má því sterklega
gera ráð fyrir að töluverður fjöldi hella
finnist við frekari leit, en einungis hefur
náðst að kanna lítinn hluta hraunsins
með hella í huga.
Hellarnir í Þeistareykjahrauni
Togarahellir fannst á sjöunda ára-
tugnum og er þekktasti hellirinn í Þeista-
reykjahrauni.7 Hellirinn er nokkuð stór
og opinn og án teljandi hellaskrauts.
Af þeim sökum var hann undanskilinn
þegar almenn umferð var bönnuð í hella
hraunsins á árinu 2020.8 Í Togarahelli
safnast töluvert vatn og er það sérstak-
lega fallegt á vorin þegar klaki er ennþá á
hellisgólfinu. Hellirinn var lengi sá eini
sem skráður var í hrauninu, eða þar til
hellamenn fóru þangað í leiðangur upp
úr aldamótunum 2000. Bættust þá tíu
hellar við og er þeim öllum lýst í bókinni
Íslenskir hellar eftir Björn Hróarsson frá
2006.7 Það var ekki fyrr en sumarið 2016
sem félagi í Hellarannsóknafélaginu fór
að leita betur og bættust þá enn við þrír.
Reyndust tveir þeirra vera einstaklega
mikið skreyttir og hafa að geyma þús-
undir dropsteina. Greinilega var þó eitt-
hvað vitað um hellana á svæðinu, þar
sem á upplýsingaskilti við nýja veginn í
hrauninu var minnst á dropsteinshella.
Reynslan hefur sýnt okkur að hellar sem
vísað er á með slíkum hætti skemmast
undantekningarlaust. Skiltin hafa nú
verið tekin niður en eftir frekari skoðun
var það mat Umhverfisstofnunar, í sam-
ráði við Hellarannsóknafélagið, Nátt-
úrufræðistofnun Íslands og sveitarfé-
lagið Þingeyjarsveit, að takmarka þyrfti
ferðir um hellana ef ekki ætti illa að
fara. Þar sem viðbúið er að fleiri hellar
finnist í hrauninu var takmörkunin sett
á umferð í alla hella hraunsins, þekkta
jafnt sem óþekkta, að undanskildum
fyrrnefndum Togarahelli.8
Hellarnir tveir sem lokað var í
október 2020 hafa ekki hlotið nöfn og
bera þess í stað raðnúmer, TES-12 og
TES-13, í hellaskrá Hellarannsóknafé-
lagsins. Skammstöfunin TES stendur
fyrir Þeistareykjahraun og tölurnar
gefa til kynna í hvaða röð þeir fundust
í hrauninu. Hellarnir samanstanda af
nokkuð flóknu neti samtengdra hraun-
rása, þá sérstaklega hellirinn TES-12
sem er hálfgert völundarhús. Nákvæmri
kortlagningu hellanna er ekki lokið en
teiknað hefur verið kort af hinum lok-
aða hluta TES-13 (sjá mynd á bls. 300).
Áður en hellunum var lokað fór tölu-
verður tími í að kanna þröngar rásir
og troðninga til að ganga úr skugga um
að ekki væri fært ofan í hellana um ný
og óþekkt op. Kortlagning hellanna er
tímafrek vinna og sérlega erfið á köflum
þar sem þéttir skógar dropsteina og
hraunstráa hamla för og gera sum svæði
óaðgengileg. Hefðbundin kortlagn-
ing með áttavita hefur einnig reynst
erfið í þessum hellum vegna óvenju
sterkrar segulmögnunar bergsins.
Félagsmenn Hellarannsóknafélagsins
hafa lagt áherslu á að kortleggja og
skrásetja hellana tvo og hefur ekki gef-
ist tími til að leita skipulega að öðrum
hellum í hrauninu sökum þess hvað
kortlagningin er tímafrek. Verkið er þó
aðeins skammt á veg komið.
Heildarlengd hellisins TES-12 er
óþekkt, en hægt er að komast í hann
á nokkrum stöðum. Meginrásin er
sundurslitin af niðurföllum, en alls
er hún 300–500 metrar á lengd, víð-
ast hvar 4–8 metrar á hæð og upp í 10
metrar á breidd. Út frá henni liggja ótal
þrengri hliðarrásir. Fjöldi dropsteina í
hellinum skiptir þúsundum og standa
þeir flestir þétt saman í mörgum og
miklum dropsteinaskógum.
Á um 100 metra kafla í neðri hluta
TES-12-hellisins, á milli tveggja opa,
vandast málið þegar farið er um hellinn.
Strax við inngang eru hundruð drop-
steina og hraunstráa í öllum stærðum
og gerðum. Hluti dropsteinanna er það
nálægt hellisopum að dagsbirtu nýtur
og eru þeir því margir hverjir þaktir
mosa og burknum (2. mynd). Slíkt má
teljast einsdæmi hér á landi. Tekið
var tillit til þessa þegar lokað var fyrir
hellisopin og fær gróðurinn því enn
birtu (3. mynd). Stutt frá opinu taka við
miklir dropsteinaskógar og þéttleiki
dropsteinanna í þessum hluta hellisins
er slíkur að varla er hægt að fara um
án þess að valda óafturkræfum skaða á
þessum einstöku jarðminjum. Stærstu
2. mynd. Dropsteinar umvaxnir burknum í einu
af opum TES-12-hellisins. – Lava stalagmites,
partly hidden behind ferns, in an entrance into
TES-12. Ljósm./Photo: Daníel Freyr Jónsson.
3. mynd. Stálgrind komin á hluta hellisops
hellisins TES-12 í október 2020. Horft innan
úr hellinum. – Half-built steel-grid cover over
an entrance into TES-12 in October 2020,
as seen from inside the cave. Ljósm./Photo:
Daníel Freyr Jónsson.