Þjóðmál - 01.12.2019, Page 78

76 ÞJÓÐMÁL Vetur 2019
Í sem stystu máli segir óperan Fidelio frá
baráttu Leónóru (sem er dulbúin lengst af
í óperunni sem karlmaður undir nafninu
Fidelio) fyrir því að frelsa eiginmann sinn,
Florestan, sem hefur verið dæmdur til
dauða. Hann er samviskufangi sem situr í
fangelsi nálægt Sevilla á Spáni og óperan
gerist seint á 18. öld (en er oft flutt til í tíma í
uppfærslum nú á dögum). Inn í söguþráðinn
blandast svo meðal annars óendurgoldin
ást, harðræði í fangelsinu og frelsisþrá. Segja
má að það síðastnefnda, frelsisþráin, og svo
hatur á harðstjórn stemmi vel við lífsskoðanir
Beethovens, sérstaklega á miðtímabili
tónskáldaferils hans.
Beethoven tók strax til við að endurskoða
verkið, m.a. með aðstoð Stephans von
Breuning sem vann í textanum, og varð úr
að óperan var stytt úr þremur þáttum í tvo.
Þá samdi Beethoven einnig nýjan forleik að
verkinu (sem við þekkjum nú sem Leónóru-
forleikinn nr. 3). Var það sett á nýjan leik upp
í Vínarborg 29. mars 1806 (aftur í Theater an
der Wien) en viðtökur létu enn á sér standa,
þótt þær væru betri en við frumflutning
óperunnar.
Að þessu sinni gerðist lítið fyrr en árið 1814
nema hvað Beethoven samdi konsertstykki
tengt óperunni fyrir flutning árið 1807 í Prag
sem við þekkjum nú sem Leónóruforleikinn
nr. 1. Enn tók Beethoven til við að endur­
skoða verkið og að þessu sinni vann Georg
Friedrich Treitschke í textanum.
Aftur var óperan sýnd í Vínarborg, að þessu
sinni hinn 23. maí 1814 í Kärtnertortheater,
og sló þá í gegn. Meðal söngvara það kvöld
var Johann Michael Vogl sem fór með hlut­
verk fangelsisstjórans Pizarros en Vogl var
náinn vinur og samstarfsmaður Schuberts.
Sjálfur var hinn 17 ára gamli Franz Schubert
viðstaddur frumsýninguna en hann hafði
selt hluta af bókakosti sínum til að eiga fyrir
aðgangseyrinum. Enn samdi Beethoven
nýjan forleik að verkinu, að þessi sinni
Fidelio­forleikinn sem jafnan er leikinn þegar
verkið er sett upp nú á dögum (hann er
mun styttri en Leónóruforleikirnir nr. 1-3).
Einhvern tímann á 19. öld komst sú hefð
á að leika Leónóruforleikinn nr. 3 á undan
lokaatriði óperunnar (seint í 2. þætti) og var
sá siður lengi vel ranglega rakinn til Gustavs
Mahler. Fæstir gera slíkt nú á dögum, hvorki á
sýningum né á upptökum.
Kannski má segja að helstu gallarnir á verkinu
komi í ljós snemma – en ef við miðum við
dramatíska framvindu fer Fidelio ekki að líkjast
óperu fyrr en í seinni hluta 1. þáttar, það er að
segja frá og með fangakórnum („O welche
Lust“). Framan af einkennist verkið einkum
af söngatriðum sem eru tengd saman með
töluðu máli (þýska Singspiel) en sum þeirra
eru þó með því fallegasta sem nokkurn
tímann hefur verið sett á blað (eins og til að
mynda kvartettinn „Mir ist so wunderbar“).