Saga - 2016, Síða 16

anir í trúmálum, sem vissulega bar þó á, það er krafa um trúfrelsi
kaþólikka og mormóna, skapaði togstreitu trúarmenningar og trúar-
sannfæringar þar sem fylgjendur trúarmenningar óttuðust að trú-
frelsi raskaði samfélagslegum stöðugleika en meðmælendur trúar-
sannfæringar töluðu í nafni einstaklingsréttar og vildu að trú-
arafstaða byggðist á traustum grunni siðferðilegrar sannfæringar.3 Í
báðum þessum ólíku viðhorfum, ekki einungis í kröfunni um
óbreytt ástand heldur einnig í þránni eftir innri sannfæringu, birtist
að mínu mati ákveðinn ótti við upplausn. Þar er annars vegar angist
ráðandi stétta, bænda og klerka, við að ákveðnu samfélagsjafnvægi
verði raskað, og þar með þeirra eigin hagsmunum, en hins vegar
birtast þar einnig áhyggjur þeirra sem fundu litla fótfestu sannfær-
ingar í hinum hefðbundnu kirkjulegu áherslum. Menn úr þeim hópi
greindu þar ekki lengur þá kjölfestu og þann innri styrk sem þeir
vildu að fólk fyndi í umróti nýrra tíma. Í því sjónarmiði fólst einnig
ótti við upplausn. Í þessu andrúmslofti spratt Góðtemplarareglan
fram og á þessu trúarlega sjónarmiði um innri sannfæringu byggðist
meðal annars erindi hennar í upphafi.
Rannsóknir á félagshreyfingum eins og bindindishreyfingunni,
sem spratt fram af krafti á Norðurlöndum á síðari hluta nítjándu
aldar, hafa einkum beinst að tveimur þáttum: að þessu erindi þeirra
í samfélaginu og þeim árangri sem þær náðu. Fyrri spurningin
beindi sjónum fræðimanna að orsökum þess að bindindishreyfingin
varð til, hvort iðnvæðing og krafa um aukna ögun við breyttar
þjóðfélagsaðstæður hefðu kallað hreyfinguna fram eða hvort hún
hefði verið farvegur andófs gegn yfirvöldum og gegn auknu að -
gengi að áfengi sem skapast hafði með frjálsari lagaumgjörð um
framleiðslu þess og sölu. Báðar þessar skýringar ganga út frá því að
tilurð bindindishreyfinga séu viðbrögð við ákveðinni félagslegri
þróun.4
nanna þorbjörg lárusdóttir14
3 Hjalti Hugason: „„Mér finnst þetta vera hið sama sem að biðja um að sinni trú
verð eytt …“. Greining á alþingisumræðum um trúfrelsi 1863 og 1865“, Ritröð
Guðfræðistofnunar 22 (2006), bls. 76–77.
4 Um sjónarmið sagnfræðinganna Sven Lundkvist, Ingrid Åberg og Björn Horgby
frá 8. og 9. áratugnum sjá Sidsel eriksen, „Drunken Danes and Sober Swedes?
Religious Revivalism and the Temperance Movements as keys to Danish and
Swedish Folk Cultures“, Language and the Construction of Class Identities. The
Struggle for Discursive Power in Social Organisation: Scandinavia and Germany after
1800. Ritstj. Bo Stråth (Gautaborg: Göteborg universitet 1990), bls. 58–59.
Saga vor 2016.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 17.5.2019 10:09 Page 14